عملیات‌ها
عملیات بدر
میلاد نیک‌سیرت نخجیری
4741 بازدید
عملیات بدر یکی از عملیات‌های آفندی است که سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و ارتش جمهوری اسلامی ایران سال ۱۳۶۳ در منطقه هورالهویزه با هدف رسیدن به بصره انجام دادند.
مرحله دوم راهبرد نظامی ایران در قالب تنبیه متجاوز با طراحی و اجرای چهار عملیات صورت گرفت که عبارت‌اند از رمضان (22 تیر تا 7 مرداد 1361)، والفجر مقدماتی (17 بهمن تا 20 بهمن 1361)، خیبر (3 اسفند تا 22 اسفند 1362) و بدر (20 اسفند تا 26 اسفند 1363).[1]
اهمیت استراتژیکی منطقه شرق دجله و تجربیات به‌دست‌آمده از عملیات خیبر موجب شد دوباره منطقه غرب هورالهویزه برای عملیات بدر انتخاب شود. منطقه به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شد. محور شمالی به قرارگاه نجف اشرف و محور جنوبی به قرارگاه کربلا واگذار شد. قرارگاه نجف اشرف، از شمال البیضه تا امتداد آبراه جمل و قرارگاه کربلا از شمال، مقابل آبراه جمل و روستای نجیره در شرق دجله و از جنوب از منطقه القرنه (خط هاله) وارد عمل شدند. قرارگاه نوح هم مأموریت داشت پد الهویدی را تصرف و به‌طرف پل زردان پیشروی کند و پس از انفجار کانال صوئیب آب را به سمت بصره جاری کند. قرارگاه‌های ظفر و نجف ۲ هم به صورت احتیاط و انجام عملیات فریب، مأمور شدند. قرارگاه ظفر می‌بایست به وسیله هلی‌برد از منطقه العزیر به‌طرف شمال در غرب دجله حرکت و قرارگاه نجف ۲ روی جاده عماره ـ بصره و قسمت‌های شمال پل العزیر اجرای آتش کند.
سازمان رزم این قرارگاه‌ها عبارت بودند از:
ـ قرارگاه نجف ۱، یک لشکر از نیروی زمینی ارتش و سه لشکر و سه تیپ از سپاه،
ـ قرارگاه نجف ۲، یک لشکر و یک تیپ از سپاه،
ـ قرارگاه کربلا، سه لشکر و یک تیپ از نیروی زمینی ارتش و چهار لشکر و سه تیپ از سپاه،
ـ قرارگاه ظفر که در صورت فراهم شدن زمینه انجام مأموریت، نیروهای آن از قرارگاه‌های فوق (بیشتر نجف ۱ و کربلا) تأمین می‌شد،
ـ قرارگاه نوح، یک لشکر و دو تیپ از سپاه.
در مجموع چهار لشکر و یک تیپ از ارتش و نُه لشکر و نُه تیپ از سپاه در عملیات شرکت داشتند.[2]
توان عراق قبل از عملیات در این منطقه عبارت بود از: بیست‌ونه گردان پیاده، دو گردان مکانیزه، نُه گردان توپخانه و پنج گردان تانک که پس از هوشیاری دشمن، یگان‌هایی به خط اضافه و برخی یگان‌ها نیز با یگان‌های قوی‌تر جایگزین شد.[3] قبل از شروع عملیات، یک گروه گشتی شناسایی ایرانی دستگیر و عراقی‌ها از اجرای این عملیات، آگاه می‌شوند و بر تعداد تیپ‌های خاص با مهمات ویژه می‌افزایند.[4]
عملیات ۱۹ اسفند ۱۳۶۳ در ساعت ۲۳ با رمز یا فاطمة الزهرا[5] با فرماندهی قرارگاه خاتم‌الانبیا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله[6] و به صورت مشترک بین سپاه و ارتش آغاز شد و اولین گلوله از سوی رزمندگان ایرانی به سمت مقر تیپ ۴۲۹ که در بیشه عجیرده واقع بود، شلیک شد[7] و درگیری در منطقه‌ای به وسعت تقریبی ۱۱۰۰ کیلومتر مربع صورت گرفت.[8] در محور قرارگاه کربلا (جناح جنوبی عملیات) در همان ساعت اول عملیات، خط شکسته شد. یگان‌ها سریع به سوی خط دوم پیشروی و آن را تصرف کردند.[9] با ادامه پیشروی، برخی از نیروها توانستند در حدفاصل آبراه جمل ۳ تا نهر روطه در پشت دجله مستقر شوند. اما به دلیل برخورد با مین و کمبود قایق برای انتقال نیروها، پدافند دجله کامل نشد و دشمن بین دو یگان سپاه، لشکر ۱۷ علی‌بن‌ابیطالب‌علیه‌السلام و تیپ ۴۴ قمربنی‌هاشم، به فاصله یک‌ونیم کیلومتر باقی ماند. در محور لشکر 8 نجف، اهداف به ثمر رسید و تمام یگان‌های قرارگاه کربلا پشت دجله مستقر شدند.
نیروهای قرارگاه نجف ۲ (نصرت) در محور ترابه (حد شمال عملیات) با آتش سنگینی روبه‌رو شدند و هرچند پاسگاه ترابه سقوط کرد، فرمانده قرارگاه با توجه به کمبود نیرو دستور عقب‌نشینی داد.[10] در محور قرارگاه نجف ۱، نیروها رأس ساعت ۲۳ به خط حمله کردند و تا ساعت ۲۴ خط شکسته شد.
در غروب روز دوم، با ابلاغ فرماندهی برای الحاق دو لشکر و تحکیم خط ذوالفقار، رزمندگان با تشکیل خط مشترک، موضع خود را مستحکم کردند. در روز سوم نیروهای سه گردان سیدالشهدا، روح‌الله و امام رضا‌علیه‌السلام به منظور تثبیت و تقویت خط پدافندی اقدام به عملیات ایذایی کردند و موفق شدند با دو کیلومتر پیشروی و تصرف بخشی دیگر از مواضع عراقی‌ها در منطقه النهیر، خط تأمینی دیگری به موازات کانال صفین تشکیل دهند.[11] روز چهارم، ۲۲ اسفند، فقط به تبادل آتش بین دو نیرو سپری شد. در جریان این عملیات ابراهیم جعفرزاده، فرمانده تیپ ۱۸ الغدیر، به شهادت رسید. روز پنجم، 23 اسفند، در ساعت ۱۳ عراق با ارزیابی مناطق آسیب‌پذیر، پاتک سنگینی با بهره‌گیری از تمام توان و امکانات توپخانه‌ای، موشکی، هوایی و هوانیروز آغاز کرد[12] و تا بعد از ظهر موفق شد در کناره شرقی دجله رخنه ایجاد کند و آرایش پدافندی نیروهای ایرانی را برهم زند. آتش توپخانه دشمن خطوط اول و دوم سیل‌بند عقب آبراه‌ها را هدف قرار داد.[13] عباس کریمی، فرمانده لشکر ۲۷ محمد رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌وآله، در این روز شهید شد.
با توجه به آسیب‌پذیر بودن خط صفین (در نزدیکی رود دجله) و احتمال تشدید فشار دشمن، فرماندهان قرارگاه خاتم، کربلا و نجف در جلسه‌ای مشترک، تصمیم بر تشکیل قرارگاهی جدید به نام ظفر گرفتند و لشکرهای ۱۷ علی‌بن‌ابیطالب‌علیه‌السلام و ۷ ولی‌عصر‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف و تیپ‌های ۲۳ نوهد، ۳۳ المهدی، ۵۵ هوابرد (ارتش) و ویژه شهدا تحت امر این قرارگاه قرار گرفتند.[14] در شب پنجم، در ادامه تلاشی که به منظور پاکسازی روستای حدیبه انجام شد، بخشی از نیروها به فرماندهی لشکر عاشورا با عبور از دجله به شرق دجله حمله کردند. با روشن شدن هوا به علت عدم پاکسازی و الحاق کامل، امکان پیشروی به سوی منطقه القرنه فراهم نشد. از حوالی ظهر، دشمن فشار خود را افزایش داد و با تشدید بمباران‌های هوایی امکان تأمین مناطق به دست آمده از نیروهای ایرانی گرفته شد.[15] ارتش عراق، پس از جلوگیری از استقرار یگان‌های قرارگاه نجف در پشت رود دجله، حملات خود را متوجه نیروهای قرارگاه کربلا کرد. در آن محور، لشکر ۳۱ عاشورا با عبور از دجله زمین معروف به کیسه‌ای را در غرب دجله تصرف کرده بود.[16] در این میان مهدی باکری، فرمانده لشکر ۳۱ عاشورا، به شهادت رسید.[17]
پس از اجرای پرحجم آتش توپخانه و فشار هواپیماهای عراقی همراه با استفاده از گازهای شیمیایی، حفظ مواضع تصرف‌شده با دشواری مواجه شد و نیروهای ایران به ناچار عقب‌نشینی کردند.[18] عراق حدود ساعت ۴ بعد از ظهر ۲۲ اسفند حملات شیمیایی خود را در جزایر مجنون آغاز کرد. این بمباران‌ها در یک هفته اول منجر به مصدوم شدن ۲۲۳۱ نفر و شهادت ۳۲ نفر شد.[19] عراقی‌ها در پنج روز بیش از سی مورد سلاح شیمیایی استفاده کردند.[20]
هوانیروز در این عملیات با به‌کارگیری ۲۰ فروند بالگرد و ۷۴۳ ساعت پرواز، ضمن انهدام سنگرها و ادوات زرهی و تخلیه ۱۰۲۸ مجروح، ۹۴۵ رزمنده را هلی‌برد و معادل ۱۰۴۹ تن آذوقه و مهمات حمل کرد.[21]
سرانجام با تثبیت موضع ایران در شرق دجله این عملیات خاتمه یافت.[22] آزادسازی بخش وسیعی از مناطق مهم و نفت‌خیز مجنون و بیش از پانصد کیلومتر مربع از منطقه هور[23] و انهدام شش فروند هواپیما و پنح فروند بالگرد، ۲۵۰ دستگاه تانک و نفربر، شصت قبضه خمپاره‌انداز، دویست دستگاه انواع خودرو نظامی و چهل قبضه انواع توپ و انهدام نزدیک به بیست تیپ و گردان دشمن و ۱۵۰۰۰ کشته و زخمی و ۳۲۰۰ نفر اسیر از دشمن[24] و انهدام هفت تیپ و پنج لشکر عراق بین 20 تا 100 درصد و خسارت به لشکر گارد ریاست‌جمهوری و نیز نیروی کماندوی سپاه ۳ ارتش صدام به میزان 20 درصد از جمله دستاوردهای عملیات محسوب می‌شود.[25] تلفات وارده به نیروهای ایران در این عملیات، بیشتر از تلفات ارتش عراق بود.[26] عراقی‌ها به این عملیات «تاج‌المعارک» می‌گویند.[27]
پس از عملیات، نمایندگان آمریکا و شوروی در نشستی در وین توافق کردند برای جلوگیری از شکست عراق، از این کشور حمایت کنند. دولت آمریکا با گذشت چهار روز از عملیات، از ایران خواست تا مخاصمه را با مذاکره پایان دهد. انگلستان نیز درخواست کرد از طریق سازمان ملل میان ایران و عراق آتش‌بس برقرار شود.[28]
بعد از عملیات بدر، بنا به دستور قرارگاه عملیاتی خاتم‌الانبیا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله مقرر شد در عملیات‌های بعدی، ارتش جمهوری اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به‌صورت جداگانه عمل کنند.[29]
[1]. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق، ج۳: فاو تا شلمچه، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چ دوم، ۱۳۷۸، ص۶؛ رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چاپ دوم، 1389، ص68 و 70 و 72 و 73.
[2]. الله‌داد، حسین، گزارش‌های روزانه صحنه نبرد لشکر ۱۷ علیبنابیطالب، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ۱۳۹۱، ص۱۳۶ـ۱۳2.
[3]. همان، ص۱۳۵.
[4]. احسان العلوی، نبرد هور، مترجم: عبدالرسول رضاگاه، تهران: حوزه هنری، 1375، ص41 و 42.
[5]. درودیان، محمد، سیری درجنگ ایران و عراق، ج۲: خرمشهرتا فاو، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چ پنجم، ۱۳۷۸، ص۱۰۷.
[6]. سلطانی، مرتضی، هوانیروز و حماسه بزرگ بدر، تهران: سوره سبز، 1389، ص۲۲.
[7]. جزایری، مسعود، مجنون، تهران: نسیم حیات و صریر، ۱۳۸۴، ص۱۳۹؛ حبیبی، ابوالقاسم، کارنامه عملیات سپاهیان اسلام در هشت سال دفاع مقدس، تهران: اداره روابط عمومی و انتشارات سپاه، چ پنجم، 1383، ص98.
[8]. راهنمای عملیات جنگ 8ساله، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چ سوم، ۱۳72، ص۴۵.
[9]. الله‌داد، حسین، گزارش‌های روزانه صحنه نبرد لشکر ۱۷ علیبنابیطالب، ص۱۳۷.
[10]. همان، ص۱۳۸.
[11]. همان، ص139 و 148.
[12]. همان، ص۱۴۹؛ حبیبی، ابوالقاسم، کارنامه عملیات سپاهیان اسلام در هشت سال دفاع مقدس، ص100.
[13]. گل‌علی بابایی، تا آوردگاه الهاله، تهران: صاعقه، ۱۳۹۱، ص۱۳۱.
[14]. الله‌داد، حسین، گزارش‌های روزانه صحنه نبرد لشکر ۱۷ علیبنابیطالب، ص۱۴۹؛ حبیبی، ابوالقاسم، کارنامه عملیات سپاهیان اسلام در هشت سال دفاع مقدس، ص100.
[15]. جزایری، مسعود، مجنون، ص۱۵۹.
[16].الله‌داد، حسین، گزارش‌های روزانه صحنه نبرد لشکر ۱۷ علیبنابیطالب، ص۱۴۰.
[17]. همان، ص۱۴۱.
[18]. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق، ج۶: آغاز تا پایان، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چ بیست‌ویکم، 1394، ص108.
[19]. فروتن، عباس، جنگ شیمیایی عراق و تجارب پزشکی آن، تهران: تیمورزاده ـ طبیب، ۱۳۸۲، ص۱۲۲.
[20]. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق، ج۶، ص۱۱۵.
[21]. سلطانی، مرتضی، هوانیروز و حماسه بزرگ بدر، ص۳۱.
[22]. سمیعی، علی، کارنامه توصیفی عملیات‌های هشت سال دفاع مقدس، تهران: معاونت تبلیغات و انتشارات نمایندگی ولی فقیه در نیروی زمینی، 1376، ص۱۹۷.
[23]. همان؛ درخشنده، ابوالفضل، از جنون تا مجنون، تهران: حدیث قلم، 1393، ص۲۴.
[24]. سمیعی، علی، کارنامه توصیفی عملیات‌های هشت سال دفاع مقدس، ص۱۹۸.
[25]. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق، ج۲، ص۱۱۰.
[26]. سالمی‌نژاد، عبدالرضا، نگاهی به حضور حماسی لشکر 7 ولی‌عصر(عج) در هشت سال دفاع مقدس، ج7: عبور از آبراه‌های صفین و نینوا، تهران: نیلوفران، 1397، ص345.
[27]. صبار فلاح اللامی، مأموریت در خرمشهر، مترجم: مهرداد آزاد، تهران: حوزه هنری، 1376، ص84.
[28]. اصغرزاده، توحید، سردار بدر، ارومیه: تکوین، ۱۳۸۶، ص۱۰۲.
[29]. تقیان‌پور، عباس، سایه‌های نور، تهران: ایران سبز، 1393، ص55.
