مکان‌ها
آذربایجان غربی
سیده معصومه سجادیان
1311 بازدید
آذربایجان غربی استانی در انتهای شمال غربی ایران است. در طول سال‌های جنگ تحمیلی عراق برضد ایران، این استان درگیر جنگ با ارتش عراق در مرزها و با نیروهای ضدانقلاب در داخل کشور بود.
استان آذربایجان غربی با 37463 کیلومتر مربع وسعت (3/2 درصد از مساحت کشور) در شمال غربی ایران واقع شده است. این استان از شمال به جمهوری آذربایجان، از شرق به استان‌های آذربایجان شرقی و زنجان، از جنوب به استان کردستان و از غرب به عراق و ترکیه منتهی می‌شود.[1] مرز مشترک این استان با کشور عراق از دالامپرداغ تا تمرچین نزدیک به دویست کیلومتر است.[2] در سال 1355 این استان شامل 18 بخش، 64 دهستان و 9 شهرستان بوده است. این شهرستان‌ها عبارت بودند از: ارومیه، پیرانشهر، خوی، سردشت، سلماس، ماکو، مهاباد، میاندوآب و نقده.[3]
دریاچه ارومیه در شرق استان واقع شده است و رودهای متعددی همچون روضه‌چای، باراندوزچای، زرینه‌رود، سیمینه‌رود و مهابادرود به آن می‌ریزد.[4] کوه‌های برده‌رش با ارتفاع 3608 متر بلندترین نقطه استان است. طول رشته‌کوه‌های استان آذربایجان غربی از دره رودخانه گدار تا رودخانه ارس، 314 کیلومتر است. کوهستانی بودن منطقه این استان سبب شد که منابع اقتصادی و حتی زمین‌های کشاورزی و قابل زراعت بسیار محدود باشد و شاید به همین دلیل از اهمیت راهبردی نظامی آن به نحوی که تجاوز گسترده زمینی داشته باشد کاسته شد؛ چراکه نیروهای عراقی برای دستیابی به هدف‌های مهم منطقه مجبور بودند از معابر کوهستانی و صعب‌العبور گذر کنند.[5]
استان آذربایجان غربی سکونتگاه دو قوم بزرگ آذری و کُرد است. علاوه بر آن ارامنه و آسوریان نیز به طور پراکنده در نواحی شمالی و مرکزی استان سکونت دارند.[6]
ارتش عراق پیش از شروع جنگ (از 23 بهمن 1357 تا 30 شهریور 1359)، هفده مورد تحرکات مرزی زمینی، پنج عملیات زمینی و هشت عملیات هوایی در استان آذربایجان غربی انجام داد.[7] در 31 شهریور 1359، پادگان قوشچی ارومیه و نقاط مسکونی پیرانشهر و پادگان تیپ مستقر در این شهر، همزمان با هفده شهر دیگر ایران، توسط پایگاه هوایی کرکوک بمباران شد. ارتــش عراق در ســال اول و دوم جنگ در جبهه آذربایجــان غربی، به جز حمایت از ضدانقلابیون و تجاوزهــای هوایی و عملیات در مرز پیرانشــهر، به اقدامات مهم دیگری دست نزد.[8]
فرماندهی ارتش عراق این‌گونه می‌پنداشت که با فعالیت گروه‌های تجزیه‌طلب در مناطق کردنشین و حملات پی‌درپی آنان به شهرها، جاده‌ها، مراکز نظامی و انتظامی، نیازی به حمله زمینی به مرزهای اســتان آذربایجان غربی نیست. هنگامی که پیشروی واحدهای ارتش عراق در جبهه‌های جنوبی و غربی متوقف شد، اولین واحدهای لشکر 7 پیاده عراق در 23 مهر 1359 در مناطق مرزی حاج‌عمران (مقابل پیرانشهر) مستقر شدند. در این زمان یگان‌های تحت امر قرارگاه حمزه سیدالشــهدا درگیر جنگ با ضدانقلاب در مناطق کردنشــین استان بودند، بااین‌حال تلاش برای مستقر شدن در مرز را آغاز کردند. اولین واحد رزمی در 27 مهر 1359 بعد از آزادسازی پیرانشهر در منطقه مرزی تمرچین مستقر شد. پس از اجرای عملیات تأمین مرز در مناطق اشنویه و سردشت، یگان‌های تابع قرارگاه حمزه در بیشتر مناطق مرزی استقرار یافتند. یگان‌های ســپاه و ارتش توانســتند مناطقی را که ارتش عراق در جنــوب و غرب ایران اشــغال کرده بــود، آزاد کنند. قرارگاه حمــزه با توجه به برقراری امنیت نسبی در مناطق شمال غرب کشور، به منظور اجرای استراتژی تنبیه متجاوز، جبهه جدیدی برضد ارتش عراق در اســتان‌های آذربایجان غربی و کردستان باز کرد. از این زمان به بعد، عملیات‌های متعددی در مرزهای استان به دو شــکل منظم و نامنظم اجرا شــدند. اجرای عملیات‌های منظم به عهده یگان‌های ســپاه و ارتش بود و عملیات‌های نامنظم را واحدهای قرارگاه رمضان با همکاری حزب دمکرات کردستان عراق به رهبری مسعود بارزانی و اتحادیه میهنی کردستان عراق به رهبری جلال طالبانی در مناطق عمقی کردستان عراق اجرا می‌کردند.[9]
نیروی هوایی عراق با هماهنگی حزب دمکرات کردستان ایران 17 اردیبهشت 1360 زندان دولتو را بمبــاران کرد. این زندان در روستای دولتو قرار داشت. حزب دمکرات کردستان ایــران از ماه‌ها قبل، حدود 280 نفر از افراد ســپاه، بســیج، ارتش، ژاندارمری، پیشمرگان مســلمان کرد، کارکنان ادارات و مخالفانــش را در آنجا زندانــی کرده بود. درحالی‌که زندانیان مشــغول بیگاری در محوطـه زندان بودنــد، دو هواپیمای میگ عراقی به اجرای مانور بر فراز روستای دولتو پرداختند. در این زمــان، زندانبانان زندانیــان را مجبور کردنــد به داخل ساختمان‌ها بروند و خودشان از زندان فاصله گرفتند. ســپس، هواپیماهای مهاجم زندان را بمبــاران کردند. شماری از اسیران نیز با شلیک گلوله نگهبانان به شهادت رسیدند. هشتاد نفر از اسیران شهید و بیش از صد نفر مجروح شدند.[10] این بمباران روشی بود تا حزب دموکرات بدون آنکه در ظاهر هزینه‌ای سیاسی بابت کشتن زندانیان بپردازد، از وجودشان خلاصی یابد.[11]
گروه‌های ضدانقلاب با توجه به همکاری وسیعی که با دو حکومت عراق و ترکیه داشتند، به آسانی به آن سوی مرزها تردد و سلاح و تجهیزات مورد نیازشان را وارد کشور می‌کردند. زمانی که ایران شهرها و راه‌های ارتباطی را آزاد کرد، گروه‌های ضدانقلاب دفاتر سیاسی، مراکز آموزشی و زندان‌هایشان را به عراق منتقل کردند. اجرای عملیات برای کنترل و تأمین مرزهای استان آذربایجان غربی از اوایل سال 1362 آغاز و تا اواخر سال 1363 ادامه یافت. این عملیات‌ها شامل عملیات رمضان در 21 اردیبهشت 1362، جهاد در 28 خرداد 1362، لیلة‌القدر 30 خرداد 1363، نصر 27 شهریور 1363، شهید کاظمیان 7 شهریور 1363 و تأمین مرز اشنویه در 25 بهمن 1363 بودند.[12]
هواپیماهای عراق در 7 تیر 1366 شهر سردشت را بمباران شیمیایی کردند که در پی آن 108 نفر شهید و صدها تن شیمیایی شدند. این اولین بار بعد از جنگ جهانی دوم بود که یک شهر مسکونی بمباران شیمیایی می‌شد.[13]
از ماه‌های پایانی سومین سال جنگ، جبهه آذربایجان غربی فعال شــد. در این زمان ارتش عراق از بیشتر مناطق اشــغالی در جبهه‌های میانی و جنوبی بیرون رانده و استراتژی تنبیه متجاوز اتخاذ شد. بنابراین ایران در ســه محور اشنویه، پیرانشهر و سردشت چند عملیات اجرا کرد که در نتیجه آن بیــش از 460 کیلومتر مربع در خاک عراق پیشروی شد. از نیروهای ارتش عراق 23,900 نفــر کشته و زخمی شدند و 2612 نفر به اسارت نیروهــای ایرانی درآمدند و خســارت‌های فراوانی به تجهیزات آنان وارد شد. این عمیات‌ها شامل عملیات قادر در اشنویه، در پیرانشهر عملیات‌های والفجر 2، کربلای 2، کربلای 7 و در منطقه سردشت عملیات‌های نصر 7، نصر 8، بیت‌المقدس 2، بیت‌المقدس 3، بیت‌المقدس 6 بوده است.[14]
بیشترین خسارات وارده بر استان آذربایجان غربی در هشت سال دفاع مقدس مربوط به بخش‌های دفاعی و خدمات عمومی است و آخرین گزارش حاکی از آسیب 29463 واحد مسکونی است. میزان کل خسارت‌های مستقیم ناشی از جنگ تحمیلی طی دوره 1367-1359 معادل 307567 میلیون ریال بوده است. پس از پایان جنگ، بازسازی و نوسازی مناطق آسیب‌دیده استان در جنگ، در دستور کار دولت قرار گرفت.[15] استان آذربایجان غربی 12000 شهید، 1333 جانباز و 2071 آزاده دارد. [16]
از جمله یادمان‌هایی که در آذربایجان غربی بنا شده است می‌توان به یادمان شهید امینی و شهدای دارلک در سه‌راهی دارلک در شمال مهاباد، یادمان شهید محمد بروجردی و شهید حسن قمی در جنوب سه‌راهی محمدیار در نقده، یادمان شهید حسن آبشناسان و شهدای عملیات قادر در سه‌راهی پوش‌آباد در اشنویه، یادمان شهدای حاج عمران در تمرچین در پیرانشهر، یادمان شهید ناصر کاظمی و شهید علی حسین‌پور در جاده پیرانشهر ـ سردشت، یادمان زندان دولتو در شمال سردشت، یادمان شهید زین‌الدین در جاده سردشت ـ بانه، یادمان بیمارستان صحرایی و جهاد سمنان و یادمان شهدای بمباران شیمیایی در سردشت اشاره کرد.[17]
این استان طبق تقسیمات کشوری در سال 1385 شامل 14 شهرستان و 36 بخش است که شهرستان‌های اشنویه، بوکان، تکاب، چالدران و شاهین‌دژ نسبت به تقسیمات در سال 1355 به آن اضافه شده است.[18] براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1395، جمعیت استان خوزستان 3265219 نفر بوده است.[19]
[1]. صادقی، رضا، اطلس راهنما12: آذربایجان غربی در جنگ با ضدانقلاب و دفاع مقدس، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1391، ص20.
[2]. دایرة‌المعارف دفاع مقدس، ج1، مرکز دائره‌المعارف پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس، تهران: صریر، چ دوم، 1389، ص118.
[3]. فریدی مجید، فاطمه، دفتری، فاطمه، ملک‌پور، نجمه، سرگذشت تقسیمات کشوری ایران، ج1، تهران، بنیاد ایران‌شناسی، 1388، ص243.
[4]. صادقی، رضا، اطلس راهنما12، ص20.
[5]. دایرة‌المعارف دفاع مقدس، ج1، ص118.
[6]. صادقی، رضا، اطلس راهنما12، ص22.
[7]. دری، حسن، اطلس راهنما5: کارنامه نبردهای زمینی، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1381، ص40.
[8]. صادقی، رضا، اطلس راهنما12، ص166.
[9]. همان، ص162.
[10]. همان، ص168.
[11]. روزنامه ایران، ش5641، 18 اردیبهشت 1393، ص10.
[12]. صادقی، رضا، اطلس راهنما12، ص146.
[13]. همان، ص170.
[14]. همان، ص174.
[15]. دایرة‌المعارف دفاع مقدس، ص126.
[16]. راهنمای کاروان‌های راهیان نور شمال غرب، کنگره بزرگداشت دوازده هزار شهید آذربایجان غربی، 1393، ص53.
[17]. صادقی، رضا، اطلس راهنما12، ص16.
[18]. فریدی مجید، فاطمه، دفتری، فاطمه، ملک‌پور، نجمه، سرگذشت تقسیمات کشوری ایران، ص254.
[19]. نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1395، تهران: مرکز آمار ایران، دفتر ریاست، روابط عمومی و همکاری‌های بین‌الملل، 1397، ص48.
