مکان‌ها
سرپل‌ذهاب
اسحاق طالب بزرگی
1926 بازدید
سرپل‌ذهاب از شهرستان‌های استان کرمانشاه در غرب ایران است که در دوران جنگ تحمیلی عراق برضد ایران، روزگار پرفرازونشیبی در درگیری و بمباران‌های ارتش عراق، پشت سر گذاشته است.
سرپل‌ذهاب یکی از شهرستان‌های استان کرمانشاه در غرب ایران است. این شهرستان از شمال به شهرستان جوانرود، از غرب به شهرستان قصرشیرین و کشور عراق، از شرق به شهرستان اسلام‌آباد و از جنوب به شهرستان گیلان‌غرب محدود شده است. مردم این شهر کرد هستند و به زبان کردی با گویش‌های کلهری، جافی و گورانی صحبت می‌کنند و پیرو مذاهب شیعه، تسنن و اهل حق هستند.[1]
مرکز شهرستان سرپل‌ذهاب، شهر سرپل‌ذهاب است.[2] این شهر بر سر راه بین‌المللی تهران به بغداد، مشهور به جاده کربلا، واقع شده است.[3] روستاهای بیشگان و تنگ حمام نزدیک‌ترین روستاهای سرپل‌ذهاب به مرز عراق هستند که حدود یک کیلومتر از مرز فاصله دارند. در شانزده‌کیلومتری شرق سرپل‌ذهاب تنگه پاطاق قرار دارد که دروازه زاگرس نامیده می‌شود.[4]
قوم لولوبی، قدیمی‌ترین ساکنان این ناحیه شناخته شده‌اند. لولوبی‌ها به استناد کتیبه سرپل، شهریاری مقتدر به نام آنوبانی‌نی داشتند. این نقش برجسته، از قدیمی‌ترین آثار باستانی است و به سومین خاندان سلطنتی اور در اواخر هزاره سوم پیش از میلاد تعلق دارد.[5]
شهرستان سرپل‌ذهاب دارای 32 اثر تاریخی است که مهم‌ترین آنها در دوره اسلامی، بقعه مبارکه احمدبن‌اسحاق از محدثین و صحابه و وکیل خاص امام حسن عسکری‌علیه‌السلام است. شغل اصلی مردم سرپل‌ذهاب، کشاورزی و دامداری است و زبان آنها کردی جافی و کلهری است. رود الوند از میان شهر سرپل‌ذهاب می‌گذرد و آب و هوای منطقه نسبتاً گرم و نیمه‌خشک است.[6] از مراکز مهم نظامی این شهر، می‌توان به پادگان ابوذر اشاره کرد که در طول سال‌های 1344 تا 1347 در منطقه قلعه شاهین ساخته شد و تا قبل از شروع جنگ تحمیلی، پادگان شاهین نام داشت.[7]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357، گروه‌های ضدانقلاب شهر را ناامن و در بخشی از شهر بازار خرید و فروش اسلحه دایر کردند. آنها به مغازه‌ها و حتی داروخانه‌ها حمله و اموال آنها را غارت می‌کردند. پس از تشکیل سپاه در 2 اردیبهشت 1358، نیروهای سپاه این منطقه با همکاری نیروهای نظامی، بازار خرید و فروش اسلحه و مهمات را برچیدند و امنیت به منطقه بازگشت.[8]
با حمله عراق به ایران در 31 شهریور 1359 و بمباران سرپل‌ذهاب بار دیگر شهر دچار ناامنی شد. نیروهای عراق در 2 مهر وارد شهر شدند؛ اما با ضدحمله مدافعان همان روز عقب‌نشینی کردند.[9]
مهم‌ترین محور هجوم ارتش عراق به استان کرمانشاه، محور قصرشیرین ـ سرپل‌ذهاب ـ پاطاق بود. لشکر ۸ پیاده کوهستانی عراق پس از اشغال پاسگاه مرزی تیله‌کوه و دشت ذهاب در ۲ مهر ۱۳۵۹ خود را به منطقه دستک و بخش شمالی شهر رساند. با سقوط قصرشیرین در 3 مهر، لشکر ۶ زرهی ارتش عراق خود را با ۱۵۰ دستگاه تانک به دروازه غربی سرپل‌ذهاب رساند.[10] در این شرایط، دستور تخلیه پادگان ابوذر صادر شد، اما خلبان علی‌اکبر شیرودی و اصغر وصالی با کمک جمعی از خلبانان با سه فروند بالگرد ماندند و مانع از سقوط سرپل‌ذهاب و پادگان شدند. روز اول مهر 1359 تعدادی از بالگردهای هوانیروز کرمانشاه برای مقابله با نیروهای دشمن به بالگردهایی که قبلاً در سرپل‌ذهاب مستقر بودند، ملحق شدند و سه تیم آتش، هر تیم شامل دو فروند بالگرد شکاری کبرا و یک فروند بالگرد 214 در سرپل‌ذهاب و قصرشیرین، دو تیم آتش در محور گیلان‌غرب، دو تیم آتش در منطقه چل‌زری سومار و دو تیم آتش در منطقه تنگ قوچعلی ایلام و یک تیم آتش در محور موسیان ـ دهلران وارد عمل شدند. بعدها به پاس رشادت‌های شیرودی در حفظ پادگان شاهین، نام آن به پادگان ابوذر ـ نام یکی از فرزندان شیرودی ـ تغییر یافت.[11] این پادگان، محل پرواز هلیکوپترهای هوانیروز ارتش بود و در سال‌های نخست جنگ، خلبانانی چون علی‌اکبر شیرودی، احمد کشوری و سعدالله داورزاده با پرواز از این پادگان، نقش مهمی در آزادسازی دشت ذهاب و سایر مواضع داشتند.[12]
حملات توپخانه‌ای و بمباران‌ها چنان شدت یافت که ماندن غیرنظامیان در شهر ممکن نبود. با ورود تعدادی از نیروهای عراقی به خیابان اصلی شهر، رزمندگان گردان مالک اشتر لشکر ۸۱ زرهی ارتش به فرماندهی سروان حسین ادبیان و عشایر بومی دشت ذهاب، ملقب به گروه فدائیان اسلام، به مسئولیت کاک عبدالله و نیروهایی از سپاه همدان به فرماندهی حسین همدانی، آنها را وادار به عقب‌نشینی کردند. از آن سو، عراقی‌ها از طریق ارتفاعات قراویز و بازی‌دراز در غرب سرپل‌ذهاب، مناطق مختلف شهر را زیر آتش سنگین توپخانه قرار دادند و از روز 4 تا 12 مهر ۱۳۵۹ چندین مرتبه برای اشغال سرپل‌ذهاب اقدام کردند، اما هر بار مقاومت نیروهای ایرانی، آنان را وادار به عقب‌نشینی کرد.
رزمندگان ایرانی در 7 مهر 1359 با حمایت نیروی هوایی و هوانیروز ارتش، به منظور آزادسازی ارتفاعات قراویز و شهر قصرشیرین حمله کردند؛ اما به دلیل قرار گرفتن نیروهای عراق در نقاط راهبردی و ارتفاعات و همچنین در اختیار داشتن صدها تانک و نفربر و ده‌ها گردان پیاده، موفق به این کار نشدند.[13]
نیروهای عراقی 15 مهر 1359 ارتفاعات بازی‌دراز را که دامنه شمالی آنها بر شهرهای سرپل‌ذهاب، قصرشیرین، دشت ذهاب، پادگان ابوذر و منطقه ریخک تسلط کامل دارد، اشغال کردند.[14]
یک فروند هلیکوپتر کبری در 2۱ مهر ۱۳۵۹ در بیست‌کیلومتری شمال‌غربی سرپل‌ذهاب در منطقه کوره‌موش با اصابت گلوله ضدهوایی دشمن سقوط کرد و دو خلبان آن به شهادت رسیدند.[15] خلبان حمیدرضا سهیلیان در این عملیات به شهادت رسید.[16]
از 9 آذر ۱۳۵۹ مسئولیت پدافند منطقه سرپل‌ذهاب به تیپ ۳ زرهی لشکر 81 واگذار شد.[17] در 28 آذر 1359، عملیات آفندی کلینه و سیدصادق با هدف بازپس‌گیری ارتفاعات کوره‌موش، کلینه و سیدصادق انجام شد و با موفقیت نسبی دو روز بعد پایان یافت.[18]
مرحله دوم عملیات کلینه و سیدصادق در 15 اسفند 1359 در شمال غربی سرپل‌ذهاب به منظور تصرف تپه‌های مشرف به آبادی‌های کلینه، سیدصادق و ارتفاعات کوره‌موش اجرا شد.[19]
اواخر 1359 بیمارستان ولی‌عصر‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف در پادگان ابوذر ایجاد شد که نقش بسیار مهمی در مداوای مجروحان جبهه‌های غرب در طول سال‌های جنگ داشت.[20]
عملیات بازی‌دراز 2 اردیبهشت 1360 برای آزادسازی ارتفاعات بازی‌دراز انجام شد. در این عملیات که هفت روز ادامه داشت، رزمندگان ایران با عراقی‌ها بارها به تک و پاتک متقابل پرداختند، ولی به همه اهداف دست نیافتند. در این عملیات سروان حسین ادبیان، فرمانده گردان مالک اشتر و علی‌اکبر شیرودی، خلبان هوانیروز، به شهادت رسیدند.[21]
برای تکمیل هدف‌های عملیات بازی‌دراز، عملیات بازی‌دراز 2 با شرکت یگان‌های سپاه پاسداران و لشکر 81 زرهی ارتش از 11 تا 16 شهریور 1360 انجام شد که بخشی از ارتفاعات کوره‌موش و چند قله قراویز، آزاد شد.[22]
سال 1361، نیروهای عراقی پس از شکست در مناطق جنوبی از مناطق غرب نیز عقب‌نشینی کردند و سرپل‌ذهاب در تیر ۱۳۶۱ از دید و تیر دشمن خارج شد و مردم به‌مرور به خانه‌هایشان بازگشتند. پس از این عقب‌نشینی، شهر سرپل‌ذهاب، پادگان ابوذر و شهرک المهدی‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف به عقبه‌ای برای هدایت و پشتیبانی جنگ تبدیل شدند. دلیل عقب‌نشینی عراق از خاک ایران، عملیات‌های موفقیت‌آمیز میمک و چند عملیات کوچک در مناطق غرب کشور و موفقیت در عملیات‌های فتح‌المبین و بیت‌المقدس در جنوب بود. مجلس عراق در 20 خرداد 1361 آتش‌بس و خروج بی‌قیدوشرط از مناطق اشغالی را ظرف دو هفته برای گریز از شکست نهایی تصویب کرد. به دنبال این مصوبه در بسیاری از مناطق، نیروهای عراق عقب‌نشینی کردند و در خط مرزی مستقر شدند.[23]
تا آن زمان حدود 60 درصد از شهر سرپل‌ذهاب و حدود 45 درصد از روستاهای شهرستان سرپل‌ذهاب، در حمله‌های عراق تخریب شدند. از مهر 1361، جهادسازندگی همدان بازسازی این مناطق را آغاز کرد.[24]
ارتش عراق تا پایان جنگ بارها به سرپل‌ذهاب حمله هوایی کرد. از مهم‌ترین آنها، بمباران رزمندگان مستقر در پادگان ابوذر در 16 اسفند 1363 هم‌زمان با عملیات بدر بود که بسیاری از رزمندگان و مردم روستاهای اطراف پادگان به شهادت رسیدند.[25]
نیروی زمینی ارتش در ۳۰ اسفند ۱۳۶۶، برای آزادسازی ارتفاعات آهنگران و تپه ۶۵۴ واقع در شمال غربی سرپل‌ذهاب، عملیات امام مهدی‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف را اجرا کرد. رزمندگان در این عملیات با وجود شکستن خطوط دفاعی عراقی‌ها، موفق به تصرف هدف‌ها نشدند و به مواضع قبلی خود برگشتند.[26]
چند روز پس از پذیرش قطعنامه 598 از سوی ایران در تیر 1367، ارتش عراق دست به حمله‌های گسترده در جنوب و غرب ایران زد و سرپل‌ذهاب را در 31 تیر اشغال کرد.[27] چند روز بعد، در 3 مرداد، نیروهای سازمان مجاهدین خلق، با حمایت آتش سنگین توپخانه ارتش عراق در محور سرپل‌ذهاب به ایران حمله کردند.[28] روز بعد، با مقاومت رزمندگان ایرانی، ارتش عراق عقب‌نشینی کرد.[29]
سرپل‌ذهاب در طول جنگ بیش از پنجاه بار هدف آتش توپخانه و بمباران هواپیماهای عراقی قرار گرفت و ۱۱۲ شهید و ۳۶۹ مجروح تقدیم انقلاب اسلامی کرد.[30] مزار شهدای سرپل‌ذهاب در اطراف حرم احمدبن‌اسحاق قرار دارد.[31]
پس از پایان جنگ، برای گرامی‌داشت یاد شهید علی‌اکبر شیرودی، در پنج‌کیلومتری شهر سرپل‌ذهاب در روستای زرین‌جوب، محل شهادت او، یادمانی احداث شد.[32] دو شهید گمنام هم در قسمت جنوبی پادگان ابوذر به خاک سپرده شدند.[33]
بر اساس سرشماری عمومی در سال 1395، 85342 نفر در شهرستان سرپل‌ذهاب ساکن هستند.[34] از حوادث سال‌های اخیر در شهرستان سرپل‌ذهاب، زلزله‌ای است که 4 آذر 1397 در مناطق غرب ایران رخ داد.[35]
[1]. انیسی، فریبا، سرپل‌ذهاب در جنگ، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1390. ص19 و 20.
[2]. فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ج45: قصرشیرین، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1373، ص158.
[3]. عباسی‌خو، کامران، سرپل‌ذهاب در هشت سال دفاع مقدس، تهران: پلاک هشت، 1392، ص10.
[4]. همان، ص13.
[5]. کاظمی، اصغر، بمو: خاطرات شناسایی منطقه قصرشیرین و ذهاب، تهران: حوزه هنری، 1379. ص19.
[6]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی، ج3: کرمانشاه در جنگ، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، ۱۳۹۲. ص101.
[7]. همان، ص107.
[8]. همان، ص101.
[9]. شیرعلی‌نیا، جعفر، ارتفاع سخت: روایت قصرشیرین، سرپل‌ذهاب و گیلان‌غرب، تهران: فاتحان، 1391، ص47.
[10]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی، ج3، ص101.
[11]. همان، ص107؛ خبرگزاری ایسنا، https://www.isna.ir/
[12]. عباسی‌خو، کامران، سرپل‌ذهاب در هشت سال دفاع مقدس، ص50.
[13]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی، ج3، ص102 و 103.
[14]. همان، ص118.
[15]. پورداراب، سعید، تقویم تاریخ دفاع‌مقدس، ج2: غرش توپ‌ها، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384، ص488.
[16]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی، ج3، ص129.
[17]. بهروزی، فرهاد، تقویم تاریخ دفاع‌مقدس، ج4: تثبیت متجاوز، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385، ص223 و 237 و 238.
[18]. عباسی‌خو، کامران، سرپل‌ذهاب در هشت سال دفاع مقدس، ص137؛ جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار: عملیات نیروهای زمینی در هشت سال دفاع مقدس، شهریورماه 1359 ـ مردادماه 1367، تهران: سوره سبز، چ سی‌وپنجم، 1393، ص34.
[19]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، ص41.
[20]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی، ج3، ص108.
[21]. همان، ص119.
[22]. همان، ص120.
[23]. همان، ص103؛ افشین، یدالله، روز دهم، تهران: ایران سبز، 1398، ص3 و 4.
[24]. اهم فعالیت‌های بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده در سال 1361 و 1362، تهران: ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده، 1363، ص297 و 300.
[25]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی، ج3، ص103 و 109.
[26]. دری، حسن، کرمانشاه در جنگ، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1384، ص110.
[27]. سرپل‌ذهاب، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1385، ص39 و 41.
[28]. همان، ص42.
[29]. همان، ص45.
[30]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی، ج3، ص103.
[31]. همان، ص117.
[32]. همان، ص131.
[33]. همان، ص109.
[34]. ریاست جمهوری، سازمان برنامه و بودجه، مرکز آمار ایران، نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1395، تهران: مرکز آمار ایران، دفتر ریاست روابط عمومی و همکاری‌های بین‌الملل، 1397، ص79.
[35]. روزنامه اطلاعات، ش27156، 6 آذر 1397، ص13.
