مکان‌ها

الامیه

محمدعلی آقامیرزایی
1789 بازدید

اسکله الامیه یکی از مهم‌ترین پایانه‌های صدور نفت عراق تا قبل از شروع جنگ تحمیلی برضد ایران بود. نیروهای نظامی ایران در سال 1359 خسارات فراوانی به این اسکله وارد کردند و در سال 1365 نیز طی عملیات کربلای 3 موفق به تصرف آن شدند.

اسکله الامیه در عراق و در شمالی‌ترین قسمت خلیج‌فارس، در جنو‌ب‌شرقی رأس‌البیشه، به فاصله حدود یازده کیلومتر از اسکله البکر احداث شده است. قبل از جنگ تحمیلی عراق برضد ایران، عراق بیشترین سهم نفت خود را از این اسکله صادر می‌کرد. در زمان جنگ نیز علاوه بر صدور نفت، سنگر و پوششی برای ناوچه‌های عراقی بود. ایران برای انهدام این اسکله چند عملیات انجام داد که مهم‌ترین آن‌ها عملیات مروارید در آذر 1359 و عملیات کربلای 3 در شهریور 1365 بود.

در ضلع شمالی اسکله‌ الامیه، ساحل ایران و در ضلع غربی آن شبه جزیره فاو، خورعبدالله و جزیره بوبیان واقع شده است. فاصله این سه نقطه با موقعیت‌ نهر قاسمیه ایران حدود سی کیلومتر است. محل احداث اسکله نقطه تلاقی آب‌های اروندرود و خورعبدالله با خلیج فارس است. همچنین عمق آب در اطراف اسکله در حالت مد 32 متر و در حالت جزر بین 30 تا 31 متر است.

اسکله الامیه در نزدیک اروندرود بنا شده است. این اسکله دارای چهار بازوی پهلوگیری بار است که ظرفیت پهلوگیری تانک‌های نفتکش تا ظرفیت پانصدهزار تن را دارند. طول ترمینال نفتی حدود 961 متر و بیشترین عرض ساختمان هم در قسمت کنترل حدود 105 متر و حداقل عرض یک مترونیم در راهروها است. ارتفاع اسکله از سطح آب در جزر حدود نه تا ده متر و در مد کامل هم پنج تا شش متر است.[1]

قبل از شروع جنگ، این اسکله از عمده‌ترین مراکز صدور نفت عراق بود. به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص این اسکله و عمیق بودن آب اطراف آن، یک سوم نفت عراق از این منطقه صادر می‌شد. کشتی‌های بزرگ با تناژ بیش از سیصدهزار تن، در این اسکله بارگیری می‌کردند. علاوه بر این، با قرار گرفتن این اسکله بر سر راه ام‌القصر و بندر بصره، کشتی‌های بازرگانی عراق، در کنار آن لنگر می‌انداختند و پس از فرارسیدن موعد تخلیه و یا بارگیری، راهی بنادر مذکور می‌شدند.[2]

صرف‌نظر از ویژگی‌های اقتصادی اسکله، جنبه‌های تاکتیکی آن نیز مهم بود. عراق با تبدیل این اسکله و اسکله البکر به دو پایگاه نظامی مجهز دریایی در شمال آب‌های خلیج‌فارس، سعی داشت برای خود برتری دریایی کسب کند. با توجه به اینکه موضع عراق در یک منطقه دریایی عاری از عوارض طبیعی و مصنوعی بود، می‌توانست روی راهکارهایش اثراتی داشته باشد، زیرا فقدان عارضه در کل منطقه، به‌خصوص هنگامی که هوا صاف بود، موجب دید مفید تجهیزات راداری و اجرای تیر مؤثر برای نیروها می‌شد. در این صورت برد رادارها برای کشف تردد شناورهای ایرانی افزایش بیشتری می‌یافت و عراق می‌توانست در برابر هرگونه ترددی سریعاً وارد عمل شود. همچنین آزادی عمل در پشتیبانی هوایی از سکوها از دیگر امتیازات عراق بود. این امکان عراق را از برد تیر نیروهای ایران در سواحل شمالی خلیج فارس در امان نگه می‌داشت و بهره‌برداری از آب‌های ساحل کویت قدرت مانور شناورها و هواپیماهای عراق را برای پوشش پایانه‌ها بیشتر می‌کرد.[3]

عراق قبل از شروع جنگ، به دلیل ارزش حیاتی این اسکله‌ها برای اقتصاد کشورش، از آنها با ناوچه‌ها و گشتی‌های نظامی حفاظت می‌کرد. با آغاز جنگ تحمیلی، عراق از رادارهای قوی مستقر در اسکله‌ها برای حمله به هدف‌های دریایی جمهوری اسلامی ایران و ایجاد ناامنی در تردد شناورهای تجاری استفاده می‌کرد. طوری‌ که بخش اعظم ترددهای دریایی ایران در شمال خلیج‌فارس و بنادر جمهوری اسلامی از طریق آنها کنترل می‌شد.

با آغاز جنگ، عراق برای حفاظت از این اسکله‌ها تعداد زیادی ضدهوایی مستقر کرد.[4] با وجود موانع زیاد، تصرف این سکوها برای ایران اهمیت و ارزش فراوانی داشت و موجب تسلط ایران بر خلیج‌فارس می‌شد.[5] از همان روزهای آغازین جنگ، حمله به این اسکله‌ها هدف مهم جمهوری اسلامی ایران بود. بعد از دو عملیات اشکان (10 آبان 1359) و شهید صفری (13 آبان 1359) که به نتیجه مطلوب یعنی انهدام کامل این اسکله‌ها منجر نشد، نیروی دریایی و هوایی ارتش جمهوری اسلامی در آذر 1359 در عملیات مروارید موفق به انهدام کامل این دو اسکله شدند و خسارات زیادی به عراق وارد کردند.[6] عراق پس از بازسازی این دو پایانه نفتی، با استقرار نیرو و ادوات جنگی بیشتر دژ محکم و مجهزی برای کنترل آب‌های خلیج‌فارس و اروندرود و تردد رزمندگان ایرانی ایجاد کرد. متعاقب تقویت نظامی این اسکله‌ها و ناامنی منطقه برای ایران، حساسیت و انگیزه فرماندهان نظامی ایران برای انهدام آنها بیشتر شد. لذا مناطق مزبور بیش‌ازپیش هدف آتش‌های پراکنده ایرانی‌ها قرار گرفت. تااینکه در پاییز 1362، مقرر شد همزمان با عملیات خیبر، مانوری به عنوان طرح فریب در منطقه عملیاتی کربلای 3 اجرا شود که به‌دلیل نوپا بودن یگان دریایی سپاه در آن زمان و نیز ناهماهنگی سایر نیروهای نظامی، این عملیات انجام نشد.[7]

بعد از پیروزی رزمندگان ایران در عملیات والفجر 8 و آزادسازی شبه‌جزیره استراتژیک فاو تلاش عراق برای حفظ دو اسکله الامیه و البکر زیاد شد. چون شناورها و ناوچه‌های نیروی دریایی عراق زیر آتش قوای ایران قرار داشت، ترددشان کم شده و نیروی دریایی عراق کارایی و توان خود را به میزان قابل توجهی از دست داده بود. اما از طرفی چون اسکله‌ها هنوز در دست عراقی‌ها بود، آنها با استفاده از رادارهای قوی اطلاعاتی تردد تمام شناورهای تجاری و جنگی را در بخش اعظم منطقه خلیج‌فارس کنترل می‌کردند. بنابراین تصرف این دو پایگاه همچنان مدنظر جمهوری اسلامی ایران بود.[8]

در 20 تیر 1365، نیروی دریایی ارتش تلاش کرد اسکله الامیه را تصرف کند. این نیرو قرار بود با پشتیبانی نیروی هوایی و با کمک هشت فروند قایق رزمی حامل تکاوران به اسکله حمله کند. اما نیروهای ارتش نتوانستند خود را به اسکله نزدیک کنند و این طرح ناکام ماند.

پس از آنکه عراق جنگ نفت‌کش‌ها را توسعه داد، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تصمیم گرفت برای محروم کردن این کشور از تأسیسات نفتی البکر و الامیه دست به یک اقدام اساسی بزند.[9] پس از قطعی شدن عملیات که عملیات کربلای 3 نامیده شد، محسن رضایی، فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، این مأموریت را به قرارگاه دریایی نوح سپرد. به درخواست حسین علایی فرمانده نیروی دریایی سپاه، مأموریت اجرای عملیات کربلای 3 به حسین خرازی، فرمانده لشکر 14 امام حسین‌علیه‌السلام، واگذار شد. این یگان که یگان اصلی عملیات بود به همراهی دو ناو تیپ کوثر و امیرالمؤمنین‌علیه‌السلام، خود را برای عملیات آماده کردند.[10]

از ابتدای مرداد 1365 این لشکر اقدامات لازم برای شناسایی منطقه عملیاتی، آماده‌سازی مقر تاکتیکی، انتقال تجهیزات به منطقه، احداث جاده و اسکله، ایجاد مواضع توپخانه و آماده‌سازی سنگر فرماندهی را آغاز کرد و 8 شهریور 1365 به پایان رساند.[11]

عملیات 11 شهریور 1365 ساعت 1:30 با رمز «حسبنا الله و نعم الوکیل» آغاز شد. نیروی دریایی سپاه با کمک 120 غواص لشکر امام حسین‌علیه‌السلام موفق شد طبق برنامه به اسکله الامیه حمله و آن را تصرف کند. رزمندگان تجهیزات نظامی عراق را از اسکله جمع‌آوری و پایانه نفتی را تخلیه کردند و به مواضع خود برگشتند. در ادامه، سپاه آبراهه خورعبدالله را نیز مین‌گذاری کرد.

هم‌زمان با تصرف اسکله الامیه، با اجرای عملیات دیگری به نام نارالرحمه و با پمپاژ نفت از مخازن فاو، اسکله البکر نیز به آتش کشیده شد. طراح و مجری این عملیات جمشید سرداری از اعضای قرارگاه نوح بود. مجموع این دو عملیات که با نام عملیات کربلای 3 اجرا شد، به ‌منظور کاهش توان عراقی‌ها در کنترل منطقه شمال خلیج‌فارس و نیز مقابله با حملات ارتش عراق به نفت‌کش‌ها و کشتی‌های تجاری صورت گرفت.

در این عملیات، نیروی هوایی و نیروی دریایی ارتش شرکت نداشتند. ازآنجاکه منطقه پوشش هوایی نشده بود، هواپیماهای عراقی به‌راحتی توانستند به اسکله الامیه نزدیک شوند و آن را بمباران کنند.[12]

پس از پایان عملیات، نیروهای گشتی ـ رزمی همچنان به حضور خود در منطقه اروندرود ادامه دادند و ضمن تأمین دهانه اروندرود، حاشیه شمالی خلیج‌فارس در دهانه اروندرود را نیز پوشش دادند. به قرارگاه نوح مأموریت داده شد در بویه 8 پایگاه دایمی ایجاد کند. نیروی دریایی سپاه نیز در شمال و جنوب دهانه فاو حضور داشته باشد.[13]

عملیات کربلای 3 زمانی اجرا شد که آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، رئیس‌جمهور وقت، برای شرکت در اجلاس کشورهای عضو جنبش عدم تعهد در زیمباوه حضور داشت. ایشان پس از بازگشت از این سفر، در دیداری با حسین علایی فرمانده نیروی دریایی سپاه پاسداران، از تأثیر مثبت این عملیات بر اجلاس مذکور و افزایش اعتبار و موقعیت ایران در اجلاس به‌ دلیل تصرف اسکله الامیه گفت.[14]

[1]. اسحاقی، سیدمحمد، نخعی، هادی، نبرد العمیه، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1375، ص21.

[2]. جنگ در سال 65: کارنامه یک‌ساله سپاه، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1367، ص146.

[3]. اسحاقی، سیدمحمد، نخعی، هادی، نبرد العمیه، ص24.

[4]. همان، ص31.

[5]. جنگ در سال 65: کارنامه یک‌ساله سپاه، ص147.

[6]. اسحاقی، سیدمحمد، نخعی، هادی، نبرد العمیه، ص31؛ طاهری، شهاب‌الدین، معصومی، سیدامیر، مروارید: روایتی از حماسه ناوچه پیکان، تهران: معاونت تبلیغات و روابط عمومی سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، دفتر سیاسی، آرشیو تاریخ جنگ‌‫، ۱۳۷۳، ص70 و 71.

[7]. اسحاقی، سیدمحمد، نخعی، هادی، نبرد العمیه، ص31.

[8]. همان، ص32 و 33.

[9]. علایی، حسین، تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق، ج2، تهران: مرز و بوم، 1395، ص255 و 256.

[10]. اسحاقی، سیدمحمد، نخعی، هادی، نبرد العمیه، ص41 و 44.

[11]. همان، ص44 و 45.

[12]. علایی، حسین، تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق، ج2، ص256 و 257؛ سمیعی، علی، کارنامه توصیفی عملیات‌های رزمندگان اسلام در طول هشت سال دفاع مقدس، تهران: نمایندگی ولی فقیه در نیروی زمینی، معاونت تبلیغات و انتشارات، مدیریت نشر، 1376، ص258.

[13]. اسحاقی، سیدمحمد، نخعی، هادی، نبرد العمیه، ص23 و 194. بویه شیء شناوری است که روی آب قرار می‌گیرد و به وسیله لنگری مهار می‌شود که بر فراز آن چراغ دریایی نصب شده است. کشتی‌ها و دیگر شناورها با کمک بویه از برخورد با نقاط کم‌عمق دریا خود را حفظ می‌کنند و مسیر صحیح را برای ورود به بندر یا عبور از دریا می‌یابند.

[14]. علایی، حسین، تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق، ج2، ص257.