مکان‌ها
نفت‌شهر
سمانه کرمیان
1192 بازدید
نفت‌شهر تنها منطقه نفت‌خیز استان کرمانشاه است که در اولین روز جنگ تحمیلی عراق برضد ایران، به تصرف نیروهای عراقی درآمد. بااینکه در طول جنگ، عملیات‌های متعددی برای آزادی آن صورت گرفت، اما عراقی‌ها دو سال پس از پایان جنگ آنجا را کاملاً تخلیه کردند و آزاد شد.
نفت‌شهر نام روستایی است[1] که در غربی‌ترین نقطه استان کرمانشاه قرار دارد. در قدیم آن را منصورآباد، طینه و نفت‌شاه می‌خواندند. نفت‌شهر از توابع سومار و سومار نیز از توابع قصرشیرین است. نفت‌شهر تا مرز عراق حدود دوونیم کیلومتر فاصله دارد و نزدیک‌ترین نقطه به نوار مرزی ایران و عراق است. این روستا در میان ارتفاعات منطقه قرار دارد و از مشرق به گیلان‌غرب، از جنوب به سومار، از شمال به بخش مرکزی قصرشیرین و از غرب به عراق محدود است.[2]
در سال 1305، ویلیام ناکس دارسی، بازرگان و صنعتگر بریتانیایی که صنعت نفت در ایران را پایه‌گذاری کرد، اقدام به اکتشاف نفت در نفت‌شهر کرد، اما تلاشش به جایی نرسید. بار دیگر سال 1308 با تیم مجهز و امکانات بیشتر به نفت‌شهر رفت و موفق به کشف نفت شد. پس از آن، اقدام به احداث تصفیه‌خانه و انتقال نفت از چاه‌ها کرد. در سال 1312 برای کارکنان شرکت نفت، خانه‌های سازمانی و تسهیلات رفاهی احداث شد و کم‌کم نفت‌شهر شکل گرفت. از سال 1314 نفت خام پس از تقطیر در نفت‌شهر، به تصفیه‌خانه کرمانشاه منتقل و در آنجا فرآورده‌های عمده مانند بنزین، نفت، نفت گاز و نفت کوره تولید می‌شد.[3]
تپه تاج، سه‌تپان و تپه طیاره‌خانه تپه‌های معروف نفت‌شهر هستند. چغا حمام، ژاله پناه، گمرک‌نو، گمرک کهنه، تنگاب (تنگاو)، خان‌لیلی، پاسگاه منصوری، پاسگاه‌های مرزی شمال و شمال‌غربی نفت‌شهر هستند و سه‌تپان، سلمان‌کشته (سلمان کشیای)، چغا شیرگه و سان‌واپا پاسگاه‌های مرزی جنوب نفت‌شهرند. زبان مردم این روستا کردی است، اما کلماتی هم از زبان عربی وارد آن شده است.
تمام ارتفاعات نفت‌شهر، در تملک و تصرف ایران بود و پاسگاه‌های ژاندارمری، با فاصله‌های چندکیلومتری از هم روی ارتفاعات قرار داشتند و پاسگاه سه‌تپان نزدیک‌ترین پاسگاه جنوبی به شهر بود. پاسگاه‌های عراق هم روبه‌روی پاسگاه‌های ایران، با فاصله تقریبی یکی دو کیلومتر قرار داشت.[4]
در سال 1351، عراق 72 بار و در مرداد و شهریور 1353 نیز چندین بار به مناطق قصرشیرین، خسروی و نفت‌شهر حمله کرد. این تجاوزها بر سر اختلاف دو کشور بر سر بعضی از تپه‌های مرزی و اروندرود بود.[5] پس از این کشمکش‌ها، دو کشور با امضای قرارداد الجزایر به اختلافات خود پایان دادند. اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، رژیم بعث با سوءاستفاده از شرایط ناآرام ایران تلاش می‌کرد با ایجاد ناامنی و آشوب در استان‌های مرزی انقلاب نوپا را در نطفه خفه کند.[6]
ارتش عراق از ابتدای سال 1359 تجاوز زمینی و هوایی خود را در مناطق مرزی برضد ایران آغاز کرد.[7] تصرف نفت‌شهر و شهرهای منطقه میانی و غرب، یکی از اهداف ارتش عراق بود. آنها می‌خواستند با رسیدن به نقاط مرتفع و امن از حمله احتمالی نیروهای ایرانی جلوگیری کنند.[8]
عراقی‌ها 15 شهریور 1359 منطقه زین‌القوس را اشغال کردند. منطقه خان‌لیلی یا زین‌القوس، منطقه‌ای تپه‌ماهور است که در جنوب قصرشیرین و شرق خانقین قرار دارد و تنها جاده قصرشیرین ـ نفت‌شهر از آن می‌گذرد. در پی این حمله، نیروهای سپاه، ارتش و ژاندارمری وارد منطقه شدند و با پشتیبانی هوانیروز در 18 شهریور توانستند پاسگاه تنگاب‌کهنه را آزاد کنند. پاسگاه مرزی تلخاب در شمال منطقه میمک، 22 شهریور به اشغال نیروهای عراقی درآمد و پاسگاه‌های کانی‌شیخ، سان‌واپا و سلمان‌کشته آسیب سختی دیدند.[9]
تهاجم سراسری ارتش عراق به ایران 31 شهریور 1359 آغاز شد. به دنبال بمباران هوایی، نیروی زمینی عراق وارد همه مناطق مرزی، ازجمله کرمانشاه شد. مأموریت هجوم در جبهه میانی بر عهده سپاه دوم ارتش عراق بود. این سپاه مانور خود را در استان کرمانشاه، در دو محور اصلی خانقین ـ قصرشیرین ـ سرپل‌ذهاب ـ پاتاق و مندلی ـ سومار ـ نفت‌شهر طرح‌ریزی کرد. نسبت استعداد یگان‌های مهاجم در برابر نیروهای ایرانی، ده به یک بود. همچنین عراقی‌ها تجهیزات و امکانات بیشتری داشتند. با این وضعیت، پاسگاه‌های مرزی جمهوری اسلامی نتوانستند مقاومت کنند و یکی پس از دیگری سقوط کردند و ارتش عراق وارد خاک ایران شد.
عراقی‌ها 30 شهریور 1359، یک روز قبل از تهاجم سراسری به ایران، با اشغال منطقه گیسکه، بر دره میان‌تنگ و دشت سومار تسلط یافتند. پیش‌تر نیز با تصرف منطقه خان‌لیلی، بر جاده قصرشیرین ـ نفت‌شهر تسلط پیدا کرده بودند. به همین دلیل امکان پشتیبانی و تردد نیروهای ایرانی وجود نداشت و نفت‌شهر در آستانه سقوط بود.
لشکر 12 زرهی عراق، 31 شهریور 1359 توانست سومار را اشغال و نفت‌شهر را محاصره کند. نفت‌شهر در وضعیت بحرانی به سر می‌برد. راه‌های ارتباطی با قصرشیرین و سومار قطع شده بود. مهمات اندک نیروهای ایرانی تمام شده بود و امکان رساندن تدارکات و مهمات وجود نداشت.[10] دوم مهر 1359، تلاش عراقی‌ها برای دستیابی به نفت‌شهر تشدید شد. حوالی ظهر پاسگاه گمرک‌نو سقوط کرد و تانک‌های عراقی به سمت نفت‌شهر رفتند. نیروهای ایرانی ناچار به عقب‌نشینی شدند و عراقی‌ها توانستند نفت‌شهر را کاملاً اشغال کنند.[11]
نیروهای عراقی پس از تثبیت منطقه اشغالی، خطوط پدافندی خود را با تجهیزات مهندسی مستحکم کردند و با استقرار نیروی رزمی، امکان عکس‌العمل رزمندگان ایرانی را به حداقل رساندند. در مقابل نیروهای ایرانی به تشکیل خطوط پدافندی اقدام کردند. فرماندهی منطقه ۷ سپاه پاسداران پس از سازمان‌دهی و ادغام سپاه نفت‌شهر در سپاه سومار و بازسازی و تقویت این سپاه، مأموریت گسترش و تشکیل اولین خطوط دفاعی از شرق نفت‌شهر تا شرق سومار را به این سپاه واگذار کرد. لشکر 81 ارتش نیز فرماندهی این منطقه را به تیپ دوم خود واگذار کرد. بدین ترتیب قوای ایرانی به مرور، همراه با بازسازی و تجدید سازمان یگان‌ها، تشکیل خطوط دفاعی داده و عملیات‌های معدودی را نیز پایه‌ریزی کردند.
نخستین عملیات در ارتفاعات سارات اجرا شد. این عملیات و عملیات ایذایی دیگری که در آبان و آذر 1359 انجام شد، منجر به شناسایی بیشتر منطقه و سلب آرامش عراقی‌ها شد، اما مناطق اشغالی آزاد نشدند.
بعد از آزادی خرمشهر در 3 خرداد 1361، عراقی‌ها اعلام کردند از تمامی مناطق اشغالی عقب‌نشینی می‌کنند. آنها سومار را تخلیه کردند، اما همچنان در نفت‌شهر ماندند و آنجا را به ویرانه تبدیل کردند.
بعد از آن از سوی نیروهای مسلح چندین عملیات بزرگ در نفت‌شهر طراحی شد، اما هیچ‌کدام از آنها عملیاتی نشد و فقط چند عملیات محدود در اطراف نفت‌شهر انجام گرفت. عملیات مسلم‌بن‌عقیل یکی از آنها بود. در این عملیات ارتفاعات مرزی از جمله ارتفاع «سان واپا» در جنوب نفت‌شهر آزاد شد و شهر مندلی عراق در تیررس نیروهای خودی قرار گرفت. پس از این پیروزی این جبهه راکد شد.[12]
در سال 1364 نیز چندین عملیات ایذایی در این منطقه صورت گرفت. عملیات کربلای 6 در 23 دی 1365 در جنوب و شرق نفت‌شهر آغاز شد. در این عملیات برای آزادی نفت‌شهر و تصرف نفت‌خانه عراق تلاش زیادی شد که نتیجه‌بخش نبود.[13]
دهم مرداد 1367 عراق قطعنامه 598 سازمان ملل را پذیرفت و به دنبال آن نیروهای عراقی مناطق اشغالی را تخلیه کردند. اما نفت‌شهر همچنان در اشغال عراقی‌ها ماند.
عراق آتش‌بس را پذیرفته بود، اما از اجرای مفاد قطعنامه ۵۹۸ خودداری می‌کرد. این کارشکنی تا ۱۲ مرداد 1369 ادامه داشت. در آن روز، بالاخره عراق با قبول مجدد مفاد قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر، موافقت کرد. پیرو این تصمیم نیروهای عراقی نفت‌شهر را تخلیه کردند و به نوار مرزی بازگشتند. به این ترتیب، نفت‌شهر که دوم مهر 1359 به اشغال درآمده بود، بعد از ده سال اشغال، ۱۲ مرداد 1369 آزاد شد.[14]
نفت‌شهر کاملاً ویران شده بود. چهار هزار واحد مسکونی، تأسیساتی و اداری از بین رفته بود. چاه‌های نفت با سیمان و تیرآهن مسدود شده بود. شهر پر بود از تله‌های انفجاری و به همین دلیل افراد تا سال‌ها، اجازه ورود به مناطقی از شهر را نداشتند. حفر چاه‌های جدید، احداث تلمبه‌خانه‌ها و لوله‌گذاری تا محل پمپاژ دو سال طول کشید.[15]
با به جریان درآمدن نفت در چاه‌های نفت، بار دیگر حیات به نفت‌شهر بازگشت. اما براثر مین‌های به‌جامانده از عراقی‌ها، تعداد زیادی از نیروهای ارتش و سپاه شهید شدند.[16]
چاه‌های نفت‌شهر 24 تیر 1371 به بهره‌برداری رسید و غلام‌رضا آقازاده، وزیر نفت آن زمان، اعلام کرد برای راه‌اندازی تأسیسات نفت‌شهر، 33 نفر از کارکنان شرکت ملی نفت و ارتش جمهوری اسلامی شهید و مجروح شدند. همچنین بیش از دو میلیون و ششصد هزار مین و گلوله عمل‌نکرده در منطقه خنثی شده است.[17]
خرداد 1384، در یکی از چاه‌های این شهر انفجاری رخ داد که در این حادثه تعدادی از کارکنان حفاری فوت شدند. آتش این انفجار حدود پنجاه روز طول کشید تا خاموش شد.
نفت‌شهر تقریباً خالی از سکنه است و فقط کارکنان شرکت بهره‌برداری نفت و گاز غرب، خطوط لوله و مخابرات و ارتش در این منطقه حضور دارند.[18]
طبق سرشماری سال 1395، جمعیت روستای نفت‌شهر 184 نفر است.[19]
[1]. سرگذشت تقسیمات کشوری ایران، ج6: کرمانشاه، کهگیلویه‌وبویراحمد، گلستان، گیلان و لرستان، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، 1391، ص95.
[2]. گروه نویسندگان، نفت‌شهر، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1385، ص11 و 12.
[3]. همان، ص12 و 13؛ شیرعلی‌نیا، جعفر، آتش سرد، کتاب راوی: روایت سومار و نفت‌شهر، تهران: فاتحان، 1390، ص18.
[4]. گروه نویسندگان، نفت‌شهر، ص19 و 20.
[5]. همان، ص16 و 17.
[6]. شیرعلی‌نیا، جعفر، آتش سرد، ص18.
[7]. گروه نویسندگان، نفت‌شهر، ص29.
[8]. همان، ص19.
[9]. همان، ص21؛ شیرعلی‌نیا، جعفر، آتش سرد، ص44؛ دری، حسن، اطلس راهنما7: کرمانشاه در جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1384، ص46.
[10]. گروه نویسندگان، نفت‌شهر، ص26-21؛ شیرعلی‌نیا، جعفر، آتش سرد، ص46 و 55.
[11]. گروه نویسندگان، نفت‌شهر، ص30 و 31.
[12]. همان، ص35 و 36؛ پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی3: کرمانشاه در جنگ، تهران: بنیاد حفظ و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1393، ص69.
[13]. گروه نویسندگان، نفت‌شهر، ص37.
[14]. همان، ص41 و 42 و 44.
[15]. همان، ص44 و 45.
[16]. حسینیا، احمد، نبرد میمک، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381، ص116 و 117.
[17]. شیرعلی‌نیا، جعفر، آتش سرد، ص120.
[18]. هفته‌نامه مشعل، ش864، ص23 و 24.
[19]. https://www.amar.org.ir
