عملیات‌ها
عملیات والفجر 1
لیلا حیدری باطنی
1742 بازدید
عملیات آفندی والفجر 1 در فروردین 1362 با فرماندهی ارتش جمهوری اسلامی ایران، در جنوب ایران اجرا شد. هدف اصلی عملیات، کامل کردن تصرف ارتفاعات حمرین و عقب راندن ارتش عراق از مناطق اشغالی با تکیه بر آتش توپخانه بود. به‌رغم شکستن خطوط پدافندی ارتش عراق، مناطق تصرف‌شده، تثبیت نشد.
عدم موفقیت عملیات والفجر مقدماتی در بهمن 1361، باعث طرح‌ریزی عملیات دیگری شد.[1] کمتر از دو ماه پس از عملیات والفجر مقدماتی، در جلسه شورای عالی دفاع، سرهنگ علی صیاد شیرازی، فرمانده نیروی زمینی ارتش، موظف شد طرح نهایی خود را برای عملیات جدید ارائه دهد.[2] ارتش در طرح جدید، عملیات در زمین‌های شمالی منطقه فکه را مناسب دانست[3] و عنوان «آتش به جای خون» را در مانور عملیات برگزید.[4] درواقع عملیات آفندی والفجر 1 پیگیری اهداف عملیات‌های محرم (آبان 1361) و والفجر مقدماتی بود.[5]
منطقه عملیات، از شمال به منطقه زبیدات و شیار بجلیه در ارتفاعات حمرین عراق، از جنوب به مناطق جنوبی رودخانه دویرج و پاسگاه مرزی پیچ‌انگیزه و منطقه شرهانی در شمال فکه، از شرق به رودخانه دویرج ایران و از غرب به رودخانه طیب در عراق محدود می‌شد. تصرف ارتفاعات حمرین و جبل فوقی از اهداف اصلی و تسلط بر دشت‌های هموار منطقه، عقب راندن نیروهای دشمن از شمال فکه و مناطق اشغالی شرق رودخانه دویرج، پیشروی به سوی شهر العماره، تصرف پل غزیله و استفاده گسترده و متمرکز از آتش توپخانه از اهداف نهایی عملیات بود.[6]
عملیات مشترک والفجر 1 با فرماندهی ارتش، با حضور یگان‌هایی از دو قرارگاه کربلا و نجف سپاه و تعدادی از لشکرهای ارتش انجام شد.
قرارگاه کربلا از لشکرهای 41 ثارالله، 7 ولی‌عصر‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف، 8 نجف، 19 فجر، 14 امام حسین‌علیه‌السلام و تیپ 33 المهدی‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف تشکیل شده بود.
قرارگاه نجف نیز شامل لشکرهای 31 عاشورا، 27 محمد رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌وآله، 5 نصر و تیپ 10 سیدالشهدا‌علیه‌السلام بود.
نیروهای ارتش هم شامل تیپ‌های 55 هوابرد، 84 خرم‌آباد، 58 ذوالفقار و 37 زرهی شیراز، لشکر 21 حمزه و تیپ 2 لشکر 77 خراسان بود.[7]
قرارگاه خاتم‌الانبیا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله به عنوان قرارگاه مشترک و کنترل‌کننده عملیات در 21 فروردین 1362 دستور حمله را با رمز «یاالله یاالله یاالله» صادر و در 28 فروردین، پایان عملیات را اعلام کرد.[8]
عملیات در ساعت 23، با اجرای سنگین آتش توپخانه آغاز شد. در سمت راست یا شمال منطقه، قرارگاه کربلا می‌بایست عملیات آفندی انجام می‌داد. سمت چپ یا جنوب نیز با مأموریت پدافندی به قرارگاه نجف و نیروهای ارتش با فرماندهی سرهنگ توپخانه، منوچهر دژکام، از ارتش و محمدابراهیم همت از سپاه واگذار شد.[9] شیار بجلیه نیز خط میانی دو قرارگاه تعیین شد. پشتیبانی آتش بر عهده چهارده گردان توپخانه از ارتش، چهار گردان توپخانه از سپاه و پشتیبانی هوایی بر عهده نیروی هوایی ارتش بود.[10]
پس از شروع عملیات، در محور شمالی با وجود پیشروی یگان‌های جناح چپ و راست و تصرف برخی از ارتفاعات، به دلیل نفوذ نکردن جناح میانی در خطوط ارتش عراق و مقاومت شدید نیروهای عراقی، تصرفات تثبیت نشد. همچنین ناهماهنگی نیروها باعث شد پیشروی بسیار کند باشد.[11] بنابراین تصرف یکی از ارتفاعات مهم به سبب وجود میدان مین و تعدد موانع امکان‌پذیر نشد[12] و پیشروی متوقف شد.
قرارگاه نجف در محور جنوبی مأموریت داشت که از رودخانه دویرج عبور کند. در ساعات اولیه عملیات، یک گردان از قرارگاه نجف توانست با پیشروی در مسیر، به هدف خود در حوالی پاسگاه پیچ‌انگیزه برسد. برخی از گردان‌ها نیز با باز کردن معابر در میدان مین، در مرکز منطقه عملیات، از کانال‌های اول و دوم دشمن عبور کردند.[13] درواقع قسمتی از یگان‌های قرارگاه در جناحین به هدف‌های تعیین‌شده مرحله اول رسیدند، ولی در محورهای میانی، به علت موانع زیاد و مقاومت شدید دشمن، موفقیت چندانی به دست نیامد.[14] بنابراین صبح روز دوم عملیات، دستور عقب‌نشینی داده شد.
مرحله دوم عملیات در 23 فروردین آغاز شد. در شب‌های دوم و سوم این مرحله، با دست‌به‌دست شدن تصرف چندین ارتفاع بین نیروهای خودی و دشمن، شدت درگیری‌ها کم شد[15] و زمان به دفاع از مواضع، تبادل آتش و دفع پاتک ارتش عراق گذشت. در روزهای پس از آن، رزمندگان با جنگ تن‌به‌تن، مقاومت و افزایش فشار دشمن روبه‌رو و ضمن پدافند، مشغول بازسازی و تجدید سازمان شدند.[16]
در این عملیات شصت هزار گلوله از سوی ایران، که در طول دوران جنگ بی‌سابقه بود، بر مواضع دشمن ریخته شد. بااینکه عملیات در دو محور و چند مرحله اجرا شد، به‌رغم شکسته شدن خطوط پدافندی دشمن، براثر هوشیاری آن‌ها و ناهماهنگی بین رزمندگان، مناطق آزادشده تثبیت نشد.[17]
در عملیات والفجر 1، بیش از چهار هزار نفر از نیروهای ارتش عراق کشته و زخمی و سیصدوپنجاه نفر اسیر شدند. همچنین تعدادی بالگرد، تانک و خودرو منهدم و پنجاه تانک و نفربر و دویست خودروی عراق به غنیمت گرفته شد. از نیروهای خودی حدود هزار نفر شهید، تعدادی مفقود، پنج هزار نفر مجروح و بیش از صد نفر اسیر شدند.[18] رضا چراغی، فرمانده لشکر 27 محمد رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌وآله، از شهدای این عملیات بود.[19]
وجود اختلاف نظر میان فرماندهان که پیامد آن تشکیل دو قرارگاه مجزا و مستقل ارتش و سپاه و انجام عملیات جداگانه پس از عملیات والفجر 1 بود، از دلایل عدم موفقیت عملیات بود. همچنین تاریکی مطلق شب، تلفات نیروی انسانی، خستگی نیروها و محدودیت توانایی پیاده نظام ایران در عملیات، مواضع مستحکم پدافندی، آتش سنگین عراق و قرار گرفتن دشمن روی ارتفاعات و تسلط بر منطقه، از عوامل مؤثر در این شکست بودند.[20] همین‌طور کمبود پرسنل متخصص و کادر فرماندهی برای هدایت عملیات، ضعف آموزش نظامی در پیاده نظام، عدم اطلاعات کافی از توانمندی ارتش عراق و تغییر شکل مانور عملیات از دلایل عدم موفقیت در عملیات به شمار می‌رود.[21]
پس از آنکه چند عملیات محدود با موفقیت همراه نشد، اجرای عملیات در غرب ایران در دستور کار قرار گرفت و عملیات والفجر 2 در 29 تیر 1362 در غرب پیرانشهر انجام شد.[22]
[1]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، تهران: سوره سبز، چ سی‌و‌پنجم، 1393، ص88.
[2]. رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چ دوم، 1389، ص71.
[3]. شیرعلی‌نیا، جعفر، زاهدی، سعید، کتاب راوی، ج8: روایت فکه، قمقمه‌های تشنه، تهران: ایده نو، 1388، ص81؛ اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج3: تنبیه متجاوز، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1379، ص47.
[4]. اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج3، ص49.
[5]. بهروزی، فرهاد، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ج32: در امتداد فجر، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1395، ص678.
[6]. شیرعلی‌نیا، جعفر، زاهدی، سعید، کتاب راوی، ج8، ص82؛ اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق ج3، ص48؛ بهروزی، فرهاد، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ج32، ص698-678؛ فرودی، قاسم، اطلس مناطق عملیاتی غرب و جنوب غرب، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1395، ص90.
[7]. شیرعلی‌نیا، جعفر، زاهدی، سعید، کتاب راوی، ج8، ص83؛ اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج3، ص50 و 51.
[8]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، ص88.
[9]. بهروزی، فرهاد، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ج32، ص713.
[10]. فرودی، قاسم، اطلس مناطق عملیاتی غرب و جنوب غرب، ص92 و 93.
[11]. همان، ص94؛ بهروزی، فرهاد، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ج32، ص710 و 711.
[12]. فرودی، قاسم، اطلس مناطق عملیاتی غرب و جنوب غرب، ص94.
[13]. بهروزی، فرهاد، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ج32، ص715.
[14]. همان، ص766.
[15]. فرودی، قاسم، اطلس مناطق عملیاتی غرب و جنوب غرب، ص94.
[16]. همان، ص1209ـ1204.
[17]. رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، ص71.
[18]. اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج3، ص54؛ جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، ص88.
[19]. بابایی، گل‌علی، راز آن ستاره (کتاب سوم از مجموعه 27 در 27)، تهران: صاعقه، 1391، ص121 و 122.
[20]. شیرعلی‌نیا، جعفر، زاهدی، سعید، کتاب راوی، ج8، ص83؛ اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج3، ص54.
[21]. بهروزی، فرهاد، تقویم تاریخ دفاع مقدس ج32، ص1209.
[22]. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق، ج6: آغاز تا پایان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1376، ص79.
