مکان‌ها

شلمچه

زهراسادات گرامی
5256 بازدید

منطقه مرزی شلمچه در دوازده کیلومتری غرب خرمشهر در جنوب غربی ایران و در حد فاصل پل نو تا نقطه صفر مرزی ایران و عراق قرار دارد. شلمچه در مسیر اهداف عملیات‌های مهمی مانند عملیات کربلای 4 و بیت‌المقدس بود و نیروهای ایران باید از موانعی که عراق در منطقه ایجاد کرده بود، عبور می‌کردند.

شلمچه از شمال به حسینیه (ایستگاه راه‌آهن حسینیه در 38 کیلومتری خرمشهر که به حسینیه مشهور است.[1])، از جنوب به اروندرود، از شرق به خرمشهر و از غرب به خط مرزی ایران و عراق محدود می‌شود. شلمچه عراق نیز در جنوب شرقی بصره واقع است که از شمال به منطقه زید، از جنوب به رودخانه اروند، از شرق به دژ مرزی ایران و عراق و از غرب به شهرهای تنومه و الحارثه می‌رسد.[2]

آب و هوای شلمچه گرم و بسیار مرطوب است و دمای هوا در تابستان از 50 درجه می‌گذرد. خط مرزی منطقه شلمچه را به دو قسمت شلمچه ایران و شلمچه عراق تقسیم کرده است. شلمچه ایران در منتهی‌الیه جنوب غربی خوزستان قرار گرفته است.[3]

نیروهای عراق در 22 تیر 1358، به پاسگاه مرزی شلمچه حمله کردند.[4] ارتش عراق از 21 شــهریور 1359، جنگی محدود در منطقه‌ عمومی شلمچه آغاز کرد. ده شهید و 28 مجروح، نتیجه این درگیری‌ها بود.[5]

ارتش عراق 31 شهریور 1359 رسماً به ایران حمله کرد. مهم‌ترین اهداف عراق، تصرف خرمشهر و آبادان بود و منطقه شلمچه، مناسب‌ترین راه برای رسیدن به خرمشهر بود. پس از ده روز درگیری در مرز خرمشهر، لشکر 3 زرهی عراق و تیپ 33 نیروی مخصوص سپاه سوم ارتش عراق در 7 مهر 1395 به پانصد متری پل نو رسیدند و با مقاومت مدافعان خرمشهر در شرق پل‌نو و جاده شلمچه مواجه شدند. پل نو، پلی است روی نهر عرایض در غرب خرمشهر که شلمچه را به خرمشهر وصل می‌کند. بعد از سقوط خرمشهر در 4 آبان 1359، جاده شلمچه یکی از معابر اصلی تردد یگان‌های عراقی مستقر در خرمشهر شد.[6]

تا مرحله چهارم عملیات بیت‌المقدس درگیری مهمی در شلمچه اتفاق نیفتاد و بعد از عملیات فتح‌المبین گروه طراحان عملیات‌های سپاه به شلمچه توجه ویژه‌ای کرد و بنا داشت به شلمچه که عقبه مهم دشمن بود، دست پیدا کند. در عملیات بیت‌المقدس حضور رزمنده‌ها در شلمچه مهم‌ترین کار برای آزادی خرمشهر بود. فرماندهان عراقی هرگز تصور نمی‌کردند که ایرانی‌ها به شلمچه برسند، اما خرمشهر از مسیر شلمچه آزاد شد.[7]

پس از این عملیات، عراق لشکرهای 5 و 9 خود را از محور هویزه و طلائیه به شلمچه منتقل کرد تا از حمله احتمالی ایران جلوگیری کند.[8] ارتش عراق سرتاسر این منطقه را با میادین وسیع مین، سیم‌خاردار، خاکریزهای مثلثی و کانال‌های متعدد مسلح کرد.[9]

بعد از عملیات بیت‌المقدس، عملیات رمضان در 22 تیر 1361 با هدف دستیابی به منطقه شرق بصره و شلمچه انجام شد.[10] در این عملیات غیر از پیشروی محدود در منطقه پاسگاه زید موفقیت دیگری به دست نیامد.[11] بعد از عملیات رمضان دشمن استحکامات خود را در این منطقه افزایش داد.[12] رها کردن آب، ایجاد موانع، میدان‌های مین، کمین و... تدابیری بود که عراق برای جلوگیری از حمله ایران به کار بست. قبل از رسیدن نیروهای مهاجم به خط دفاعی، آب و کمین، امکان حمله را از آن‌ها می‌گرفت. موانع بزرگ و وسیع و اولین خط دفاعی ایجاد شده بود. این خط، دژی به ارتفاع چهار و عرض پانزده متر بود. در میان دژ و در طول آن، کانالی وجود داشت که در یک سمت آن سنگرهای بتونی و در سمت مقابل آن، سنگرهای دیده‌بانی و تیربار و مهمات آماده و سنگرهای تانک تعبیه شده بود. پشت خط اول چند موضع هلالی‌شکل احداث شده بود که قطر هر یک به سیصد تا چهارصد متر و ارتفاع آن به پنج تا شش متر می‌رسید. عرض سطح بالای دژ‌ها، سه متر بود که در آن کانالی برای تردد نیرو، مواضع تیربار و سکوهای تانک قرار داشت. دومین خط دشمن به فاصله صد متر از خط اول و به موازات آن احداث شده بود. این خط دارای سیل‌بندی به عرض دوونیم و ارتفاع چهار متر بود. خط‌های سوم و چهارم و پنجم نیز تا نهر دوعیجی و نهر جاسم به همین شکل و با پیچیدگی بیشتر آرایش دفاعی دشمن را تشکیل می‌دادند. رده ششم و هفتم مواضع دفاعی شامل کانال زوجی و مثلثی‌های غرب کانال زوجی بود.[13] عراقی‌ها به خاطر موانع بسیاری که در این منطقه ایجاد کردند، به آن دژ اسطوره‌ای می‌گفتند.[14]

عملیات والفجر 8 در 20 بهمن 1364 در منطقه فاو عراق آغاز شد. برای پشتیبانی از این عملیات، یک تک فریب در هور و دو تک پشتیبانی در محور شلمچه و ام‌الرصاص انجام شد. عملیات شلمچه به فرماندهی ارتش انجام شد.[15]

عملیات کربلای 4، 3 دی 1365 در شمال جزایر بوارین در شلمچه انجام شد. در این عملیات برای نخستین بار خط دشمن در شلمچه شکسته شد. اما امکان تداوم عملیات وجود نداشت و به منظور حفظ قوا و طراحی عملیات مجدد، نبرد ادامه پیدا نکرد.[16]

پانزده روز بعد از عملیات کربلای 4، در 19 دی 1365 عملیات کربلای 5 انجام و در روز چهارم عملیات، جاده شلمچه آزاد شد. در هشتم بهمن 1365 شلمچه ایران کاملاً آزاد شد و قسمت عظیمی از شلمچه عراق هم به تصرف نیروهای ایران درآمد.[17] محسن رضایی، فرمانده سپاه، در مورد عملیات کربلای 5 در شلمچه چنین می‌گوید: «عدنان خیرالله گفت قربان ما دو هزار لوله توپ شلیک می‌کنیم ولی کاری از پیش نمی‌بریم.»[18] حسین خرازی، فرمانده لشکر 14 امام حسین‌علیه‌السلام در عملیات کربلای 5 در این منطقه به شهادت رسید.[19]

عملیات کربلای 8 در فروردین 1366 در شلمچه صورت گرفت. والفجر مقدماتی (17 بهمن 1361 در شمال چزابه)، والفجر یک (21 فروردین 1362 در جبل‌فوقی)، خیبر (3 اسفند 1362 در هورالهویزه) و بدر (20 اسفند 1363 در هورالهویزه) عملیات‌هایی بودند که برای نزدیک شدن به بصره، طراحی و در مناطق شمالی شلمچه اجرا شدند.[20]

ارتش عراق با سپاه‌های سوم، هفتم و گارد 4 خرداد 1367 به شلمچه حمله و آن را تصرف کرد. نیروهای ایران 22 خرداد عملیات بیت‌المقدس 7 را برای پیشروی در شلمچه اجرا کردند که موفقیتی در پی نداشت.[21]

ایران 27 خرداد 1367، قطعنامه 598 را پذیرفت. اما ارتش عراق چند روز پس از آن در 31 تیر دوباره از منطقه شلمچه به ایران حمله کرد. نیروهای دشمن از دو محور کوشک و شلمچه به داخل خاک ایران پیشـروی کردند. دشمن در محور شلمچه، کانال شهید ادب را تصرف کرد و در محور کوشـک با تصرف جاده المهدی به حاشیه جاده اهواز ـ خرمشـهر رسـید[22] و دوباره خرمشهر در تیررس ارتش عراق قرار گرفت. نیروهای نظامی همراه با نیروهای مردمی بعد از 24 ساعت عراقی‌ها را تا مرزهای بین‌المللی عقب راندند.[23]

با پایان جنگ تحمیلی، تفحص پیکر شهدا در منطقه شلمچه آغاز شد. فروردین 1378 آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب، در این منطقه حضور یافتند و دستور احداث یادمان شهدای شلمچه را دادند. در این یادمان پیکر هشت شهید گمنام عملیات رمضان به خاک سپرده شده و محل بازدید کاروان‌های راهیان نور است.[24] در سال‌های اخیر، شلمچه که از نزدیک‌ترین راه‌های بین ایران و عراق است، به محل رفت‌وآمد زائران و تاجران ایران و عراق تبدیل شده است.[25]

[1]. شیرعلی‌نیا، جعفر، زاهدی، سعید، کتاب راوی3: قلب مقاومت، روایت خرمشهر، تهران: فاتحان، 1388، ص33.

[2]. محمدی، حسین‌علی، اعلام جغرافیای دفاع مقدس، اصفهان: دارخوین، 1395، ص102.

[3]. همان، ص102.

[4]. یکتا، حسین، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب دوم: بحران در خوزستان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1377، ص882.

[5]. رشید، محسن، اطلس حماسه خرمشهر، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1397، ص17.

[6]. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق، ج1: خونین‌‌شهر تا خرمشهر، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چ چهارم، 1377، ص32؛ فصل‌نامه نگین ایران، ش35، 1389، ص5؛ سپاهی، کمال، قطعه‌ای از آسمان: شلمچه، تهران: سازمان هنری و ادبیات دفاع مقدس، 1393، ص22.

[7]. شیرعلی‌نیا، جعفر، زاهدی، سعید، کتاب راوی4: روایت شلمچه، دژ اسطوره‌ای، تهران: ایده نو، 1388، ص22.

[8]. فصل‌نامه نگین ایران، ش35، 1389، ص6.

[9]. پوراحمد، احمد، جغرافیای عملیات ماندگار دفاع مقدس، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1368، ص347 و 348.

[10]. همان، ص326.

[11]. سپاهی، کمال، قطعه‌ای از آسمان: شلمچه، ص48.

[12]. پوراحمد، احمد، جغرافیای عملیات ماندگار دفاع مقدس، ص326.

[13]. فصل‌نامه نگین ایران، همان، ص6 و 7.

[14]. پوراحمد، احمد، جغرافیای عملیات ماندگار دفاع مقدس، ص347.

[15]. همان، ص258

[16]. همان، ص325

[17]. شیرعلی‌نیا، جعفر، زاهدی، سعید، کتاب راوی4، ص24

[18]. محمدی، حسین‌علی، اعلام جغرافیای دفاع مقدس، ص102.

[19]. شیرعلی‌نیا، جعفر، زاهدی، سعید، کتاب راوی4، ص24.

[20]. همان، ص24؛ رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چ دوم، 1389، ص73ـ70.

[21]. رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، ص108.

[22]. همان، ص111؛ پوراحمد، احمد، جغرافیای عملیات ماندگار دفاع مقدس، ص179.

[23]. پوراحمد، احمد، جغرافیای عملیات ماندگار دفاع مقدس، ص179.

[24]. شیرعلی‌نیا، جعفر، زاهدی، سعید، کتاب راوی4، ص24 و 44؛ دهقان، احمد، زیارت بامعرفت، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1396، ص234.

[25]. شیرعلی‌نیا، جعفر، زاهدی، سعید، کتاب راوی4، ص24.