مکان‌ها

قصرشیرین

پریا سبزمحمدی
1032 بازدید

قصرشیرین مرکز شهرستان قصرشیرین در غرب استان کرمانشاه است که قبل از شروع رسمی جنگ تحمیلی عراق برضد ایران در 31 شهریور 1359، درگیر نبرد بود.

بنای اولیه قصرشیرین منسوب به خسرو پرویز ساسانی است. وی در زمان فرمانروایی‌اش قصرهایی در باغی وسیع برای همسرش، شیرین، بنا نهاد. به مرور زمان در اطراف آن شهر کوچکی به وجود آمد که به قصرشیرین معروف شد. از جاذبه‌های تاریخی این شهر ستون چهارقاپو (چهارطاقی)، کاخ ساسانی، حوش کوری، نهرشاه گدار و کاروانسرای شاه عباسی است.[1]

این شهر با مساحت حدود شش کیلومتر مربع از شمال و جنوب غربی به عراق و از شرق به شهرستان‌های سرپل‌ذهاب و گیلان‌غرب و از جنوب شرقی به ایلام محدود می‌شود.[2] این شهر با آب و هوای گرم و خشک، در پای سلسله کوه‌‌های زاگرس واقع است و شامل سه بخش حومه، ذهاب و سومار است.[3] رودخانه‌های الوند، چم امام حسن‌علیه‌السلام، تنگاب، کنگیر، کنگاگوش، کنه کبود، کانی شیخ و صد مهم‌ترین رودخانه‌های قصرشیرین هستند.[4] دامنه شمالی ارتفاعات بازی‌دراز بر شهر قصرشیرین تسلط کامل دارد.[5]

جمعیت قصرشیرین بر اساس سرشماری 1355؛ 28345 نفر و در سرشماری 1365 این شهر خالی از سکنه بود.[6]

زبان مردم قصرشیرین، فارسی به گویش کردی است و اغلب مسلمان و شیعه هستند.[7]

پس از پیروزی انقلاب، عراق پادگان‌های آموزشی خود را در شهرهای مرزی به آموزش نیروهای ضدانقلاب اختصاص داد تا با سازماندهی و نفوذ به نیمه غربی استان کرمانشاه و اجرای عملیات‌های ایذایی، کمین، دستبرد، بمب‌گذاری، مین‌گذاری، ترور و آشوب درگیری ایجاد کنند. با چنین برنامه‌ای در سال‌های 1358 و 1359 قصرشیرین را ناامنی فراگرفت. تجاوزات عراق در سال 1359 با هدف آماده‌سازی برای عملیات نظامی و عبور از مرز به طور محسوسی افزایش یافت تا آنجا که در شهریور 1359 اغلب روزها قصرشیرین هدف گلوله‌باران توپخانه ارتش عراق بود.[8] چنان که در 16 شهریور نخستین حمله هوایی و زمینی ارتش عراق به پاسگاه قصرشیرین انجام شد[9] و 26 شهریور 1359 ارتش عراق، قصرشیرین را زیر آتش شدید توپخانه و بمباران هوایی قرار داد و به تأسیسات شهر خساراتی وارد و چند نفر را شهید و مجروح کرد. در این شرایط، عده زیادی به شهرهای دیگر مهاجرت کردند و شهر در حفاظت نیروهای نظامی و انتظامی قرار گرفت.[10] فردای آن روز، 27 شهریور، قصرشیرین توسط ارتش عراق محاصره شد.[11]

نیروهای ارتش عراق 29 شهریور 1359 اطراف هنگ ژاندارمری قصرشیرین را زیر آتش قرار دادند که با مقابله نیروهای ارتش جمهوری اسلامی ایران مواجه شد.[12]

اولین روز حمله سراسری عراق به ایران در 31 شهریور 1359، نیروهای عراق تا شمال قصرشیرین پیشروی کردند و 2 مهر 1359 شهر قصرشیرین در آستانه سقوط قرار گرفت.[13]

نیروهای عراق 3 مهر 1359 وارد قصرشیرین شدند و جاده قصرشیرین به سرپل‌ذهاب را بستند. دو روز بعد، به‌رغم مقاومت نیروهای ایران، پیشروی نیروهای عراق در جنوب قصرشیرین به‌طرف گیلان‌غرب همچنان ادامه یافت[14] و اشغال قصرشیرین کامل شد.[15]

در سال‌های 1360ـ1359 که قصرشیرین در اشغال ارتش عراق بود، عملیات‌های متعددی برای آزادسازی شهر و بیرون راندن عراقی‌ها انجام شد. اصلی‌ترین محور عملیاتی، جاده سرپل‌ذهاب به قصرشیرین بود که می‌بایست دو ارتفاع مهم بازی‌دراز در جنوب جاده و ارتفاع قراویز در شمال جاده از نیروهای دشمن پاک‌سازی می‌شد. عملیات‌های سه‌گانه بازی‌دراز با این هدف انجام و با مقاومت سرسختانه عراقی‌ها مواجه شد؛ چون محور قصرشیرین ـ بعقوبه ـ بغداد نیروهای ایران را به پایتخت عراق می‌رساند. در عملیات مطلع‌الفجر هم که 20 آذر 1360 انجام شد، یکی از اهداف آن تصرف ارتفاع شیا‌کوه و دستیابی به جاده گیلان‌غرب ـ قصرشیرین بود که محقق نشد.[16]

پس از عملیات‌های موفق ایران در پایان 1360 و اوایل 1361 در جنوب و بازپس‌گیری مناطق اشغال‌شده از جمله خرمشهر، عراق نیروهای خود را در جبهه جنوبی متمرکز کرد[17] و قصرشیرین در تیر 1361 در جریان عقب‌نشینی تاکتیکی ارتش عراق آزاد شد. این در حالی بود که به جز مسجد مهدیه که مقر نیروهای عراق بود، بقیه شهر به طور کامل تخریب شده بود.[18]

پس از تخلیه شهر و استقرار نیروهای عراقی در ارتفاعات مشرف بر قصرشیرین، جاده سرپل‌ذهاب به قصرشیرین همچنان در تیررس آن‌ها قرار داشت و تردد نیروهای ایران را با مشکل مواجه می‌کرد. به همین دلیل[19] سپاه پاسداران در 15 مرداد 1361 عملیات ثارالله را برای آزادسازی ارتفاعات مرزی قصرشیرین در حوالی پاسگاه‌های پیروزخان و قلعه‌سفید اجرا و شش تپه مرزی را از اشغال ارتش عراق خارج کرد؛ اما براثر فشار نیروهای عراق از چهار تپه عقب نشستند و تنها دو تپه آن را تثبیت کردند. با آزادسازی تپه‌ها بخشی از جاده قصرشیرین از دید دشمن خارج شد و جاده تدارکاتی دشمن از پیروزخان به تنگ بشگان زیر دید مستقیم نیروهای خودی قرار گرفت. اما این عملیات در روند کلی جنگ تأثیری نداشت.[20]

پس از عملیات مسلم‌بن‌عقیل در 9 مهر 1361، عملیات‌های جبهه غرب ادامه پیدا نکرد و از آن پس قصرشیرین، جبهه دفاعی بود و نبرد نزدیک در آن جریان نداشت و با آتش خمپاره و بمباران هوایی جنگ در منطقه ادامه یافت.[21]

با هجوم سراسری مجدد عراق به مناطق جنوب میانی و غرب ایران در 31 تیر 1367، در عملیاتی با نام توکلنا علی‌الله 4، قصرشیرین دوباره به اشغال نیروهای عراق درآمد. پیشروی عراق در قصرشیرین، سرپل‌ذهاب، گیلان‌غرب و سردشت، برای کاهش تمرکز نیروهای ایران در جبهه‌های جنوبی صورت گرفت. یک روز پس از این حمله، با مقاومت نیروهای ایران، عراقی‌ها مجبور به عقب‌نشینی شدند و در 4 مرداد همه مناطق اشغال‌شده از جمله قصرشیرین، آزاد شد.[22]

در طول مدت جنگ ایران و عراق، این شهر بیش از 95 درصد آسیب دید و بعد از پایان جنگ و از دهه 1370 دوباره بازسازی شد.[23] از بناهای تازه‌ساخته‌شده در قصرشیرین، می‌توان به ستاد معراج شهدا و یادمان مقاومت که نماد دلاوری‌های مردم قصرشیرین در زمان اشغال این شهر است، اشاره کرد.[24]

جمعیت قصرشیرین در سرشماری 1395، 18473 نفر بوده است.[25]

[1]. فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور جمهوری اسلامی ایران، ج45: قصرشیرین، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1373، ص211؛ فرهنگ اعلام شهدا استان کرمانشاه، تهران: شاهد، 1395، ص41.

[2]. گروه نویسندگان، قصرشیرین، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس، 1385، ص7ـ1.

[3]. کاظمی، اصغر، بمو، تهران: سوره مهر، 1379، ص19.

[4]. شیرعلی‌نیا، جعفر، اکبرپور، محمدجواد، ارتفاع سخت: روایت قصرشیرین، سرپل‌ذهاب و گیلان‌غرب، تهران: فاتحان، 1391، ص16.

[5]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی3: کرمانشاه در جنگ، تهران: صریر، 1392، ص118.

[6]. فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور جمهوری اسلامی ایران، ج45، ص212.

[7]. گروه نویسندگان، قصرشیرین، ص36 و 37.

[8]. حسن، دری، اطلس راهنما7: کرمانشاه در جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1384، ص42ـ35.

[9]. حسن، دری، اطلس راهنما7: کرمانشاه در جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1384، ص42ـ35.

[10]. نخعی، هادی، یکتا، حسین، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهارم: هجوم سراسری، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، چ دوم، 1375، ص50.

[11]. برزگر، علی‌رضا، روزشمار جنگ تحمیلی عراق با جمهوری اسلامی ایران، ص88.

[12]. نخعی، هادی، یکتا، حسین، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهارم، ص53.

[13]. همان، ص45 و 91.

[14]. شیرعلی‌نیا، جعفر، اکبرپور، محمدجواد، ارتفاع سخت، ص73؛ نخعی، هادی، یکتا، حسین، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهارم، ص112 و 151.

[15]. رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق فشرده نبردهای زمینی 31 شهریور 1359 ـ 29 مرداد 1367، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1379، ص25.

[16]. میرزایی، رضا، حماسه‌های نامداران گمنام، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1394، ص774؛ بایگانی دانشنامه الکترونیکی دفاع مقدس، سند ش4ـ97ـ1367، مصاحبه با اصغر کاظمی.

[17]. بایگانی دانشنامه الکترونیکی دفاع مقدس، سند ش4ـ97ـ1367، مصاحبه با اصغر کاظمی.

[18]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی3، ص65.

[19]. میرزایی، رضا، حماسه‌های نامداران گمنام، ص832.

[20]. شیرعلی‌نیا، جعفر، اکبرپور، محمدجواد، ارتفاع سخت، ص124؛ برزگر، علی‌رضا، روزشمار جنگ تحمیلی عراق با جمهوری اسلامی ایران، ص110.

[21]. شیرعلی‌نیا، جعفر، اکبرپور، محمدجواد، ارتفاع سخت، ص124 و 125.

[22]. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق، ج5: پایان جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1378، ص180ـ175.

[23]. فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور جمهوری اسلامی ایران، ج45، ص211.

[24]. مهدی‌نژاد، سارا، قطعه‌ای از آسمان: قصرشیرین، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1394، ص15.

[25]. مرکز آمار ایران، نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1395، تهران: دفتر ریاست، روابط عمومی و همکاری‌های بین‌الملل، 1397، ص118.