عملیات‌ها
عملیات کربلا 5
لیلا حیدری باطنی
531 بازدید
دی 1365 عملیات کربلای 5 در جبهه جنوبی، به فرماندهی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی برای پیشروی در شرق بصره و تصرف شلمچه به اجرا درآمد. نتیجه عملیات، درهم شکستن مستحکم‌ترین مواضع دشمن، برتری سیاسی و نظامی ایران و مقدمه‌ای بر پایان جنگ بود.
یکی از اهداف مهم ایران در طول جنگ، تهدید، محاصره یا تصرف بصره عراق به علت ارزش نظامی آن بود. درحالی‌که ایران به همین منظور، عملیات‌های خیبر، بدر و رمضان را به اجرا درآورد، عراق نیز برای از دست ندادن این شهر از هیچ اقدامی دریغ نکرد و هر روز به توان نظامی معابر وصولی آن افزود.[1]
فرماندهان جنگ ایران تصمیم گرفتند برای حفظ برتری سیاسی و نظامی، استراتژی «عملیات سرنوشت‌ساز» را در اولویت قرار دهند و بیش از پیش به منطقه شرق بصره در تعیین سرنوشت جنگ تأکید کنند.[2]
عملیات کربلای 4 در 3 دی 1365 با هدف تصرف شهر ابوالخصیب و پیشروی به سوی بصره آغاز، اما به علت آمادگی و هوشیاری نیروهای عراق (لو رفتن تاکتیک عملیات از طریق نیروهای خودی، حضور جاسوس‌های دشمن در منطقه و دستگاه‌های جاسوسی آمریکا و به کارگیری استحکامات و موانعی چون رها کردن آب) موفق نشد و در 5 دی پایان یافت و بار دیگر ایران را از حمله به منطقه عمومی شرق بصره (پاسگاه طلائیه تا شلمچه) بازداشت. این عدم موفقیت، حفظ موقعیت برتر ایران را پس از فتح فاو تحت‌الشعاع قرار داد، زیرا عراق ابتکار عمل را به دست گرفت و با تبلیغات گسترده رسانه‌ای تحت عنوان «شکست عملیات سرنوشت‌ساز» با افزایش حملات هوایی و ادامه بمباران شهری و حتی تلاش برای بازپس‌گیری فاو، سعی کرد جایگاه قدرت برتر را به نفع خود تغییر دهد.[3]
بنابراین ایران برای خنثی کردن تمهیدات عراق در کمتر از دو هفته پس از عملیات کربلای 4، عملیات کربلای 5 را طراحی کرد و در 19 دی به اجرا گذاشت.[4]
شلمچه به عنوان نزدیک‌ترین راه برای تصرف بصره، گزینه مناسبی برای اجرای عملیات کربلای 5 در نظر گرفته شد. این منطقه از شمال به آب گرفتگی جنوب زید، از شرق به دژ مرزی ایران و عراق، از جنوب به اروندرود و اروند صغیر و از غرب نیز به کانال زوجی و شهرهای تنومه و الحارثه عراق مشرف بود.[5]
سازمان رزمی عملیات کربلای 5 در چهار قرارگاه متمرکز بود. قرارگاه‌های نجف، قدس، کربلا و نوح قرار بود با بیش از ده لشکر به استحکامات سپاه سوم، ششم و هفتم دشمن حمله کنند؛ ولی با یک تغییر جزئی، قرارگاه نوح مسئولیت پشتیبانی را به عهده گرفت. قرارگاه کربلا در محور شمال عملیات، به فرماندهی احمد غلام‌پور از لشکرهای 33 المهدی‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف، 10 سیدالشهدا‌علیه‌السلام، 19 فجر، 25 کربلا، 31 عاشورا، 41 ثارالله و تیپ‌های 18 الغدیر و 48 فتح تشکیل شد. قرارگاه قدس در مرکز عملیات، شامل لشکرهای 14 امام حسین‌علیه‌السلام، 8 نجف اشرف، 32 انصارالحسین، 7 ولی‌عصر‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف، 27 محمد رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌وآله و 44 قمر بنی‌هاشم‌علیه‌السلام، به فرماندهی محمدعلی جعفری تشکیل شد. قرارگاه نجف در محور جنوبی نیز به فرماندهی مصطفی ایزدی از لشکرهای 5 نصر، 17 علی‌بن‌ابیطالب‌علیه‌السلام، 105 قدس، 155 ویژه شهدا، 21 امام رضا‌علیه‌السلام و تیپ‌های حضرت ابوالفضل‌علیه‌السلام، 29 نبی‌اکرم‌صلی‌الله‌علیه‌وآله و 12 قائم‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف شکل یافته بود. این سیستم از 200 گردان پیاده، 24 گردان زرهی، 22 گردان مکانیزه و 24 گردان توپخانه تشکیل شده بود.[6]
همچنین عملیات دارای چهار محور بود: محور اول جناح راست منطقه با تیپ 18 الغدیر و لشکر 33 المهدی‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف، محور دوم منطقه ماهی‌گیری با لشکرهای 25 کربلا و 41 ثارالله، محور سوم در منطقه پنج‌ضلعی با لشکرهای 31 عاشورا و 19 فجر با همراهی لشکر 10 سیدالشهدا‌علیه‌السلام و محور چهارم جاده شلمچه با لشکر 10 سیدالشهدا‌علیه‌السلام. دو محور با هدایت قرارگاه کربلا و دو محور تحت فرماندهی قرارگاه‌های قدس و نجف قرار داشت.[7]
عملیات کربلای 5 تحت فرماندهی قرارگاه خاتم‌الانبیا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله با هدف تصرف شلمچه و پیشروی به سوی بصره، ساعت 2 بامداد 19 دی 1365 با رمز یا زهرا‌سلام‌الله‌علیها آغاز و تا 7 بهمن ادامه یافت.[8]
ساعاتی پس از آغاز عملیات در محور دوم، لشکر 41 ثارالله از کانال پرورش ماهی و از سیل‌بندهای اول و دوم گذشت و دشمن غافلگیر شد. نیروهای لشکر 19 فجر نیز از دو محور وارد شده و لشکر 31 عاشورا هم وارد منطقه پنج‌ضلعی شدند و با لشکر 41 ثارالله‌علیه‌السلام در شرق کانال ماهی الحاق کردند. همچنین نیروهای لشکر 33 المهدی نیز از سیل‌بندها عبور کردند. در طول روز 20 دی نیز لشکرهای 10 و 19به کانال هفت پل رسیده، هلالی شلمچه و مثلثی غرب کانال زوجی را تصرف کردند و لشکر 19 ضمن الحاق با دو جناح خود، به پاک‌سازی اطراف پل مشغول شد. همچنین لشکر 31 عاشورا با تصرف یک ضلع کانال ماهی، تلاش کرد تا سرپل ابتدای کانال را تصرف کند.[9]
رزمندگان ایران پس از تصرف سرپل غرب کانال ماهی که از مهم‌ترین محورهای عملیات بود، تلفات زیادی به ارتش بعث وارد و تجهیزات و ادوات جنگی بسیاری را نابود کردند. یگان‌های جدید قرارگاه‌های نجف و قدس با هدف دفع فشار نیروهای عراق و باز کردن جاده شلمچه وارد عمل شدند. بنابراین وقتی در شرق پنج‌ضلعی، لشکر 19 مواضع دشمن را منهدم کرد، لشکر 10 توانست شلمچه را تهدید کند. لشکر 27 محمد رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌وآله با کمک لشکر 25 کربلا نیز برای دفع دشمن به غرب کانال ماهی مأموریت یافت.[10] بدین ترتیب ارتش عراق در محور کانال ماهی به علت آبگرفتگی و موانع مسیر آن غافلگیر شد و توجه خود را به مناطق پنج‌ضلعی و جزیره بوارین معطوف کرد.[11]
دومین مرحله عملیات، در 20 دی با وارد عمل شدن هر سه قرارگاه آغاز شد. نیروهای قرارگاه کربلا به علت عدم الحاق و مقاومت شدید نیروهای عراق، برای حفظ سرپلی که تصرف شده بود، در محاصره قرار گرفتند. قرارگاه‌های قدس و نجف در پنج‌ضلعی وارد میدان شده و ضمن تلاش برای حفظ مواضع، برنامه ادامه عملیات تا بوارین را طراحی کردند، اما دشمن نیز برای جلوگیری از مقاومت نیروهای ایران در پنج‌ضلعی و باز شدن جاده شلمچه از سویی و بازپس‌گیری سرپل غرب کانال ماهی از دیگر سو، با حملات هوایی و آتش پرحجم به روی جاده‌های فجر (عقبه پنج‌ضلعی) و شلمچه، مواضع توپخانه ایران را تحت فشار قرار داد.[12]
بنابراین در سومین روز عملیات، عراق توانست با وارد کردن دو سپاه در جبهه‌های کانال ماهی و شلمچه، نیروهای ایران را به عقب براند، ولی در تصرف کانال و پل آن ناکام ماند. افزایش فشار عراق از زمین و هوا و نفوذ در برخی از محورها از جمله زمین مثلثی نوک کانال ماهی، با مقاومت ایران روبه‌رو شد.[13]
در روز چهارم عملیات، قرارگاه‌های قدس و کربلا در مثلثی پشت کانال ماهی موفق به الحاق نشدند و قرارگاه نجف با پیشروی در جزیره بوارین مانع مقاومت دشمن شد. قرار بود قرارگاه کربلا در این روز با هدف حفظ مواضع جناح راست و تثبیت موقعیت منطقه کانال ماهی، در چند زمینه فعالیت کند. مقاومت در مقابل دشمن برای ایجاد شرایط مناسب برای قرارگاه‌های قدس و نجف، انجام عملیات‌های ایذایی، تلاش برای الحاق محورهای کانال ماهی، پنج‌ضلعی و تقویت خطوط پدافندی، از اقدامات این قرارگاه بود. بدین ترتیب مأموریت قرارگاه کربلا پایان یافت و تصرف خط نهر جاسم و پاک‌سازی جزیره بوارین از اهداف دو قرارگاه قدس و نجف اعلام شد. عراق نیز حاضر شد برای حفظ قوای انسانی خود از بازپس‌گیری منطقه صرف‌نظر کند.[14]
در روز پنجم، از فشار عراق کاسته شد و دو لشکر 8 نجف و 14 امام حسین‌علیه‌السلام در شمال منطقه نهر دوعیجی و در عمق دشمن نفوذ کردند. در ششمین روز عملیات، قرارگاه نجف با هدف تصرف قرارگاه قصر عراق و جزیره بوارین حمله کرد، اما در تصرف این مناطق ناکام ماند. هفتمین روز به رکود در جبهه‌ها گذشت و با توجه به فارغ شدن ارتش از عملیات کربلای 6 در جبهه‌های غربی، اتکا به امکانات ارتش در اولویت برنامه‌های سپاه قرار گرفت.
هشتمین روز عملیات، قرارگاه کربلا با هدف انهدام نیروهای عراق در منطقه کانال ماهی وارد میدان شد. اما با تأمین نشدن اهداف و افزایش فشار دشمن، نیروها عقب‌نشینی کردند. اما لشکرهای قرارگاه‌های قدس و نجف توانستند پیشروی کنند و عراق نیروهای خود را به عقب‌نشینی در نهر جاسم فراخواند. ایران جزایر منطقه را تصرف کرد، در شرق نهر جاسم مستقر شد و عملیات وارد مرحله جدیدی شد.
از 26 دی به بعد، سیاست کلی عملیات، علاوه بر تداوم عملیات و بازسازی نیروها بر حفظ سه هدف تأکید داشت: از تثبیت و استقرار نیروهای عراق در غرب نهر جاسم جلوگیری شود، سرپل در غرب نهر جاسم تصرف شود، پیشروی برای رسیدن به کانال زوجی ادامه یابد و مناطق متصرفی پاک‌سازی شوند. بر این اساس از شب 28 دی فعالیت برای تصرف سرپل در غرب نهر جاسم آغاز شد. این امر در 29 دی با کندی پیش رفت. دشمن با از دست دادن شرق نهر جاسم در پی حفظ نیروها، با افزایش فشار و آتش شدید، تمام هم خود را مصروف داشت تا به هر شکل ممکن غرب نهر جاسم را حفظ کند. بنابراین عملیات در این منطقه تا شب نوزدهم عملیات (7 بهمن) ادامه یافت. تا این زمان عراق علاوه بر تلفات بسیار، شرق بصره تا نهرجاسم را واگذار کرده بود، ولی در چهارراه شلمچه به مقاومت ادامه داد. در نتیجه بیش از صد یگان به نیروها افزود. این در حالی بود که ایران تنها 25 یگان خود را در مدت بیست روز در این منطقه به کار گرفته بود. با وجود این، با توجه به مشکلات (پدافند هوایی و آتش شدید عراق، کمبود مهمات، فقدان وسایل مهندسی و عدم تجدید قوا)، تصرف غرب نهر جاسم و کانال زوجی به آسانی ممکن نبود. با توجه به طولانی شدن عملیات، برنامه‌ریزی‌های مناسب برای شرایط موجود و رفع مشکلات پیش رو نیاز به زمان داشت. بنابراین تدبیر فرماندهان برآن شد که ادامه عملیات با توجه به هوشیاری دشمن در پیش‌بینی حملات، آینده روشنی به همراه ندارد، مگر آنکه توانمندی چشمگیری چون تقویت سازمان قوای نظامی از طریق به‌کارگیری بخشی از امکانات ارتش لحاظ شود.[15]
لازم به تذکر است با رویکرد موفقیت‌آمیز ایران در این عملیات، عراق برای جلوگیری از پیشروی رزمندگان از بمب‌های شیمیایی نیز استفاده کرد[16] و برای جبران ناکامی‌ها، دو روز پس از شروع عملیات، سومین مرحله از جنگ شهری را به مدت 42 روز با بمباران سوسنگرد آغاز کرد.[17]
در عملیات کربلای 5 حجت‌الاسلام عبدالله میثمی مسئول دفتر نمایندگی امام خمینی در قرارگاه خاتم‌الانبیا، اسماعیل دقایقی فرمانده لشکر 9 بدر، حسین خرازی فرمانده لشکر14 امام حسین‌علیه‌السلام در عملیات تکمیلی کربلای 5، یدالله کلهر قائم مقام لشکر 10 و حسین شفیع‌زاده فرمانده توپخانه قرارگاه خاتم‌الانبیا به شهادت رسیدند.[18]
با توجه به عبور از استحکامات نفوذناپذیر شرق بصره، علاوه بر اینکه80 درصد اهداف تأمین شد، 75 کیلومتر مربع از مناطق استراتژیک عراق نیز به تصرف ایران درآمد. خسارات وارده بر ارتش عراق نیز انهدام 40 هواپیما و 5 هلیکوپتر، 800 تانک و نفربر، 180 قبضه توپ، 400 قبضه ادوات، 90 دستگاه مهندسی و 1000 خودرو بود. غنائم به دست آمده هم شامل 190 تانک و نفربر، 20 قبضه انواع توپ، 250 قبضه ادوات و 200 خودرو بود.[19] همچنین 81 تیپ و گردان مستقل دشمن نابود و 24 تیپ و گردان آسیب جدی دید. از نیروهای عراق 90 هزار نفر کشته و زخمی و 2365 نفر به اسارت درآمدند.[20]
علاوه بر نتایج عملی عملیات که براثر سرعت عمل رزمندگان با روش غافلگیری دشمن چه به لحاظ زمانی (کمی پس از عملیات کربلای 4) و چه به لحاظ تاکتیک (حملات ایران از دو محور شرقی غربی و شمالی جنوبی برخلاف جهت آرایش نظامی عراق بود و این کشور مجبور شد با دو آرایش کاملاً متفاوت از خود دفاع کند) به دست آمد، دستاوردهای روانی عملیات نیز قابل توجه است. جایگاه برتر سیاسی، نظامی ایران که پس از فتح فاو به دست آمده بود، مجدداً تثبیت شد، موقعیت سیاسی، نظامی عراق در عدم بازپس‌گیری شرق بصره به‌شدت آسیب دید و بخشی از ارتش آن متلاشی شد. با اثبات توانمندی ایران و ناتوانی عراق در جبهه‌ها، تلاش جوامع بین‌الملل برای پایان جنگ افزایش یافت.[21]
آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، رئیس‌جمهور وقت، از این عملیات به عنوان «آخرین پتک‌هایی که بر سر صدام فرود آمد» نام برد. حجت‌الاسلام اکبر هاشمی رفسنجانی، فرمانده عالی جنگ و سخنگوی شورای عالی دفاع وقت، نیز حرکت رزمندگان را «صاعقه‌وار و پیروزی آنان را ناشی از شهامت و شجاعت» خواند.[22] محسن رضایی، فرمانده اسبق سپاه پاسداران این‌طور روایت می‌کند: «بیش از دو هفته به صورت شبانه‌روز توسط موشک، هواپیما و توپخانه دشمن به سمت ما شلیک می‌شد، روز دهم یا دوازدهم بود یکی از مکالمات عدنان خیرالله را با صدام گرفتیم. صدام به عدنان خیرالله می‌گفت شما چه‌کار می‌کنید؟ عدنان گفت: قربان! ما با دو هزار لوله توپ شلیک می‌کنیم ولی کاری از پیش نمی‌بریم.»[23]
پیروزی در عملیات بازتاب وسیعی در رسانه‌های جهانی به همراه داشت. مطبوعات جهانی با اعتراف به موقعیت برتر ایران در جبهه‌ها، عملیات کربلای 5 را «موفقیت‌آمیزترین عملیات جنگی» نامیدند و پایان جنگ با پیروزی ایران را محتمل دانستند.[24]
عملیات کربلای 5 با دو عملیات نیمه‌گسترده کامل شد. عملیات کربلای 6 در 23 و 24 دی 1365 در جبهه شمال غربی کشور با هدف آزادسازی نفت‌شهر و تصرف نفت‌خانه عراق و عملیات تکمیلی کربلای 5 در 3 اسفند 1365 که به مدت ده روز به اجرا درآمد. این عملیات با هدف ترمیم خط خودی در نهر جاسم و ایجاد خط پدافندی مطمئن به منظور فراهم ساختن موقعیت بهتر برای عملیات بعدی صورت گرفت.[25] عملیات تکمیلی، پایانی بر سیاست «تعقیب متجاوز» نیز محسوب می‌شد، زیرا از آن پس جنگ در جبهه‌های شمال برای تهدید شهرهای سلیمانیه و کرکوک عراق ادامه یافت.[26]
موفقیت در کربلای 5، منجر به حضور نظامی آمریکا در خلیج فارس و دخالت بیشتر نظام بین‌الملل در جنگ شد. نتایج موفقیت‌آمیز نظامی ایران، زمینه‌ها و بسترهای تصویب قطعنامه 598 برای پایان جنگ را فراهم کرد.[27]
[1]. فوزی، یحیی، لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهل‌وسوم: زمینه‌سازی در تدارک عملیات سرنوشت‌ساز، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1378، ص18.
[2]. عملیات کربلای5: درهم شکستن دژهای دفاعی بصره، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1383، ص11 و 18.
[3]. درودیان، محمد، نبرد شرق بصره، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1374، ص23؛ حاجی خداوردی خان، مهدی، نبرد در کانال ماهی، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1393، ص18؛ جمشیدی، محمدحسین، یزدان‌فام، محمود، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهل‌وهفتم: آخرین تلاش‌ها در جنوب، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1381، ص18؛ عملیات کربلای 5: درهم شکستن دژهای دفاعی بصره، ص17.
[4]. جزایری، سیدمسعود، بربلندای شلمچه، قم: نسیم حیات و تهران: صریر، 1384، ص25 و 28 و 53؛ جمشیدی، محمدحسین، یزدان‌فام، محمود، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهل‌وهفتم، ص18؛ عملیات کربلای 5: درهم شکستن دژهای دفاعی بصره، ص11.
[5]. جزایری، سیدمسعود، بر بلندای شلمچه، ص40.
[6]. عملیات کربلای 5 درهم شکستن دژهای دفاعی بصره، ص23-9؛ درودیان، محمد، نبرد شرق بصره، ص199-45؛ جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، تهران: نودید طراحان، 1383، ص127.
[7]. درودیان، محمد، نبرد شرق بصره، ص71.
[8]. عملیات کربلای 5: درهم شکستن دژهای دفاعی بصره، ص9.
[9]. همان، ص25 و 26.
[10]. حاجی خداوردی خان، مهدی، نبرد در کانال ماهی، ص19 و 20؛ درودیان، محمد، نبرد شرق بصره، ص73.
[11]. درودیان، محمد، نبرد شرق بصره، ص73.
[12]. عملیات کربلای 5: درهم شکستن دژهای دفاعی بصره، ص28 و 29.
[13]. همان، ص33؛ درودیان، محمد، نبرد شرق بصره، ص108 و 110.
[14]. عملیات کربلای 5: درهم شکستن دژهای دفاعی بصره، ص35.
[15]. همان، ص46-37؛ درودیان، محمد، نبرد شرق بصره، ص138-130.
[16]. دایرةالمعارف انقلاب اسلامی ویژه نوجوانان و جوانان، ج3، تهران: سوره مهر، 1394، ص182-180.
[17]. عملیات کربلای 5: درهم شکستن دژهای دفاعی بصره، ص9.
[18]. دایرةالمعارف انقلاب اسلامی ج3، ص182-180.
[19]. عملیات کربلای 5: درهم شکستن دژهای دفاعی بصره، ص9؛ رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1389، ص77.
[20]. عملیات کربلای 5: درهم شکستن دژهای دفاعی بصره، ص9؛ دایرةالمعارف انقلاب اسلامی ج3، ص182-180.
[21]. عملیات کربلای 5: درهم شکستن دژهای دفاعی بصره، 51-48؛ درودیان، محمد، نبرد شرق بصره، ص153 و 154؛ رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، ص77 و 78.
[22]. حاجی خداوردی خان، مهدی، نبرد در کانال ماهی، ص287 و 288؛ جمشیدی، محمدحسین، یزدان‌فام، محمود، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهل‌وهفتم، ص18.
[23]. ناگفته‌های عملیات کربلای 5 به روایت سردار محسن رضایی، 19/10/1394، خبرگزاری تسنیم.
[24]. درودیان، محمد، نبرد شرق بصره، ص164-162.
[25]. جمشیدی، محمدحسین، یزدان‌فام، محمود، روزشمار جنگ ایران و عراق کتاب چهل‌وهفتم: آخرین تلاش‌ها در جنوب، ص21؛ دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، ج3، ص182.
[26]. رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، ص66.
[27]. درودیان، محمد، نبرد شرق بصره، ص195.
