مکان‌ها

سد و نیروگاه دز

مریم لطیفی
14 بازدید

سد دز، سد بتُنی برق آبی در شهرستان اندیمشک، نخستین سد از رشته سدهای چندمنظوره است که روی رودخانه دز و در ۲۳ کیلومتری شمال شرقی اندیمشک احداث شده است.

سد و نیروگاه دز با هدف تنظیم آب برای مصارف کشاورزی، تأمین نیروی لازم به‌منظور تولید برق و کنترل سیلاب‌ها روی رودخانه دز احداث شده است. مساحی مقدماتی برای احداث سد و نیروگاه دز در آذر 1338، شروع حفاری‌ها در شهریور 1339 و رسیدن به قعر رودخانه در مرداد 1340 انجام شد. بتُن‌ریزی دیواره سد در آبان 1340 آغاز و در آذر 1341 به پایان رسید. به موازات بتُن‌ریزی، نصب تجهیزات نیروگاه نیز شروع و در اسفند 1341 به پایان رسید.[1]

به‌منظور کنترل سیلاب‌ها دو تونل سرریز در ضلع شرقی دریاچه و با فاصله کمی از بدنه سد ساخته شده است که هریک قادر به تخلیه سه‌ هزار متر مکعب آب در ثانیه است. همچنین دو تونل آبگیر اصلی در ضلع غربی دریاچه ایجاد شده که هریک به انشعاباتی با قطر کمتر تقسیم شده که توسط آن‌ها آب پشت دریاچه به توربین‌ها می‌رسد. در وسط بدنه سد در ارتفاع 7/222 متری از سطح دریا سه دریچه آبیاری مخروطی‌شکل به‌منظور آبیاری زمین‌های کشاورزی و کنترل سیلاب‌ها وجود دارد. هشت واحد ژنراتور هریک به قدرت ۶۵ مگاوات در نیروگاه سد دز وجود دارد که در مجموع ظرفیت کل نیروگاه 520 مگاوات می‌باشد. کلیدخانه که در ارتفاع 5/577 متری از سطح دریا واقع شده است، شامل کلیدهای قدرت و دیگر تجهیزات لازم برای ولتاژ ۲۳۰ کیلوولت است. اتاق کنترل نیز در ضلع غربی دره نزدیک به بدنه سد و در ارتفاع ۲۲۵ متری از سطح دریا قرار دارد.[2]

با احداث سد دز، دریاچه‌ای به طول 65 کیلومتر و با ظرفیت نهایی 3/3 میلیارد متر مکعب آب به وجود آمد. این سد که از نوع بتنی دوقوسی جداره نازک با ارتفاع 203 متر است، در زمان خود ششمین سد از لحاظ ارتفاع در دنیا محسوب می‌شد.[3]

در ساخت سد و نیروگاه دز شرکت‌های انتریوهایدرو کانادایی، موریسون نادسن آمریکایی و امپرزیت ـ جیرولا ـ لودی جیانی ایتالیایی شرکت داشتند.[4]

سد و نیروگاه دز در اسفند 1341 توسط محمدرضا پهلوی افتتاح و به نام «محمدرضا شاه پهلوی» نامگذاری شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به پیشنهاد وزارت نیرو و تصویب هیئت وزیران در 6 مرداد 1358، نام سد به «دز» تغییر نام یافت.[5]

فاز نخست نیروگاه دز و شبکه 230 کیلوولتی خوزستان در خرداد 1342، فاز دوم در سال 1349 و فاز سوم در سال 1351 به بهره‌برداری رسید. بدین‌ترتیب سد دز توانست بخش عمده‌ای از نیازهای برق منطقه فارس، خوزستان، غرب و تهران را تأمین کند.[6]

با شروع جنگ تحمیلی، با توجه به اهمیتی که سد و نیروگاه دز در تأمین برق منطقه خوزستان و بخشی از کشور داشت، بارها مورد حمله هوایی دشمن قرار گرفت. برای جلوگیری از قطع برق، خطوط انتقال برق که تا پیش از جنگ متمرکز بودند، در چند خط تقسیم شدند. بدین‌ترتیب اگر یک خط مورد اصابت بمب قرار می‌گرفت، خطوط دیگر به کارشان ادامه می‌دادند. درصورتی‌که پیش از آن اگر بمب به کلیدخانه می‌خورد، برق تمام منطقه قطع می‌شد.[7]

همچنین برای مقابله با هواپیماهای دشمن در منطقه سد دز، پدافند هوایی مستقر شد. اگرچه پدافند هوایی در برخی از موارد همچون 25 مرداد 1365 موفق شد دو هواپیمای عراقی را که چهار بمب به سوی تأسیسات سد پرتاب کرده و خساراتی را به بار آورده بودند منهدم کند، یا در 23 مهر 1365 مانع نزدیک‌شدن شش فروند هواپیمای عراقی به سد و نیروگاه دز شد، بااین‌حال حملات هوایی عراق ادامه داشت و همواره خسارت‌آفرین بود. ازجمله در حملات هوایی 28 شهریور و 23 آبان 1364، 25 مرداد و 4 آذر 1365، 2 مهر و 8 آذر 1366 خساراتی به کلیدخانه و مخازن آب وارد شد.[8] بااین‌حال بعد از هر حمله هوایی، گروه‌های تعمیراتی سد و نیروگاه دز در محل حاضر و پس از برآورد اولیه خسارات، با اقدامات سریع، به رفع نقص و بازسازی ضایعات می‌پرداختند و مانع از اختلال در کار نیروگاه می‌شدند.[9] بدین‌ترتیب یه‌رغم حملات متعدد عراق، سد و نیروگاه دز با تلاش نیروهای متخصص و کادر فنی خود همچنان پابرجا بود و بخش مهمی از برق صنایع، پادگان‌ها و منازل کشور را تأمین می‌کرد.[10]

برای استفاده از آب سد دز در تاکتیک جنگ آب، در نوروز 1360 آب سد دز رهاسازی شد. با بالاآمدن آب، مسیر کارون از طریق کانال‌هایی که ایجاد شده بود، به دشت وسیعی، حد فاصل کارون تا جاده اهواز ـ خرمشهر در منطقه‌ای به طول 130 کیلومتر و عرض 25 کیلومتر، هدایت شد. پس از آن نیروهای خودی مواضع خود را تخلیه کردند و دشمن نیز تا جاده آسفالته اهواز ـ خرمشهر عقب‌نشینی کرد و در مواضع متکی به جاده مستقر شد.[11] از طرفی دریاچه پشت سد و نیروگاه دز به محل مناسبی برای مانور نیروهای خودی و آموزش‌های آبی ـ خاکی آن‌ها تبدیل شده بود. لشکرهای 19 فجر، 41 ثارالله و 31 عاشورا با اعزام نیروهایشان به دریاچه سد دز و استقرار آنان در مناطق اطراف، آموزش لازم آبی و خاکی را به آنان می‌دادند.[12]

پس از جنگ تحمیلی، سد و نیروگاه دز همانند گذشته با استفاده از متخصصان داخلی، به کار خود ادامه می‌دهد. سد دز از یک طرف با آبیاری 125000 هکتار زمین کشاورزی نقش مهمی در توسعه کشاورزی منطقه برعهده دارد و از سوی دیگر با کنترل سیلاب‌های بالادست مانع از ایجاد سیل در اراضی پایین‌دست می‌شود. سد دز در سال‌های 1395 و 1398 حجم زیادی از سیلاب‌ها را مهار کرده و مانع از ایجاد سیل در اراضی پایین‌دست شده است.[13]

از طرفی نیروگاه برق آبی دز همواره بخشی از برق کشور را تأمین می‌کند. به‌طوری‌که در سال 1395 با هشت خط تولیدی برق، 6/12 درصد برق کل کشور را تأمین کرده است. بر اساس برنامه هفتم توسعه اقتصادی در نظر است تا قدرت نیروگاه دز به 720 مگاوات افزایش یابد.[14]

در طرح آبرسانی غدیر که از دی 1387 در دست اجراست، سد دز منبع تأمین آب بخش‌های غربی، مرکزی و جنوبی استان خوزستان می‌باشد. آبگیری از مخزن سد دز توسط سه دستک بتُنی با قطر 5/3 متر که در دیواره جناح راست مخزن سد تعبیه خواهند شد صورت می‌پذیرد.[15]

[1]. قیم، بهادر، مراکز اقتصادی خوزستان در جنگ، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1397، ص71.

[2]. همان، ص72.

[3]. همان.

[4]. همان، ص73.

[5]. بورس ماهانه، ش61ش، 1347، ص76؛ مصوبه هئیت وزیران، مورخ 6/5/1358.

[6]. قیم، بهادر، مراکز اقتصادی خوزستان در جنگ، ص73 و 74.

[7]. لطیفی، مریم، اندیمشک در جنگ عراق علیه ایران، تهران: نیلوفران، 1391، ص209 و 210.

[8]. همان، ص263ـ261 و 266.

[9]. همان، ص261.

[10]. همان، ص250.

[11]. نگین ایران، ش32، بهار 1389، ص102.

[12]. انصاری، مهدی، فراهانی، حمیدرضا، تشدید تلاش‌ها برای فتح فاو (24 آذر تا 30 دی 1364)، ج2، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1395، ص361 و 646-645؛ سپهری، معصومه، نورالدین پسر ایران: خاطرات سید نورالدین عافی، تهران: سوره مهر، 1390، ص350 و 351؛ نعمتی وروجنی، یعقوب، کریمی، حجت‌الله، رکود در جبهه، تحرک در دیپلماسی، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1398، ص213.

[13]. ایران جوان، ش7035، 26 فروردین 1398، ص12.

[14]. عظیمائی، رضا، گزارش آمار تفصیلی نیروگاه‌های برق آبی ایران در سال 1395، تهران: وزارت نیرو، شرکت مادر تخصصی مدیریت منابع آب ایران، مرکز مدیریت نیروگاه‌های برق آبی کشور، بی‌تا، ص21 و 27 و50.

[15]. مجله علمی پژوهشی مهندسی عمران مدرس، ش2، سال 1400، ص81 و 82.