مفاهیم و اصطلاحات
جنگ شیمیایی
ندا مراد
1862 بازدید
استفاده عراق از سلاح شیمیایی بر ضد نیروهای ایرانی در جنگ تحمیلی، جنگ شیمیایی لقب گرفت.
جنگ عملیات نظامی خصمانه‌ای است[1] و انواع گوناگونی دارد. جنگ شیمیایی یکی از انواع جنگ‌هاست که در آن از سلاح‌های دارای عامل شیمیایی استفاده می‌شود.[2] عامل شیمیایی، ترکیبات شیمیایی هستند که منجر به بروز آثار کشنده، آسیب‌رساننده و ناتوان‌کننده در انسان، حیوان، گیاه یا اجسام می‌شوند. این عوامل شامل ناتوان‌کننده‌ها مثل گاز اشک‌آور سی‌اس (CS)، عوامل زیان‌بخش یا تاول‌زا مانند گاز خردل، عامل کشنده شامل عوامل اعصاب، عوامل خفه‌کننده سمی ریه و عوامل خون هستند.[3] چنین سلاح‌هایی به دلیل قدرت کشتار بالا و اثرات بسیار نامطلوب زیست محیطی، جزو سلاح‌های نامتعارف طبقه‌بندی شده‌اند و تولید و استفاده از آن‌ها طبق کنوانسیون 1925 ژنو ممنوع اعلام شده است.[4]
در 27 آوریل 1915 (1 اردیبهشت 1294) و در جریان جنگ جهانی اول، برای اولین بار نیروهای آلمانی در منطقه‌ای از بلژیک به نام یپرس 168 تن گاز کشنده کلر را بر ضد متفقین به کار گرفتند که موجب مرگ شش هزار نفر شد. از آن پس این روز به نام «روز تولد جنگ شیمیایی مدرن» شناخته شد. در طول جنگ جهانی اول براثر به‌کارگیری این سلاح‌ها بیش از یک میلیون نفر کشته و مصدوم شدند و همین امر باعث شد کشورهای جهان در 17 ژوئــن 1925 در ژنو ممنوعیــت اســتفاده از تسـلیحات بیولوژیکـی و شـیمیایی، آسفیکسـی، گازهـای سـمی یــا دیگــر روش‌هــای باکتریولوژیکــی در جنــگ را امضا کنند.
گرچه در جنگ جهانی دوم از این سلاح استفاده نشد، اما در جنگ عراق بر ضد ایران مقادیر قابل توجهی عوامل و مواد شیمیایی، از ذخایر شوروی و برخی دولت‌های اروپایی و ایالات متحده آمریکا در اختیار عراق قرار گرفت.[5]
در دهه 40، عراق برنامه تولید سلاح‌های شیمیایی را آغاز کرده بود[6] و از سال 1361 به طور پراکنده اقدام به استفاده از سلاح شیمیایی نمود.[7]
در 17 و 18 مرداد، اوایل آبان و اواخر آذر 1362 چند روستای مجاور پیرانشهر واقع در استان آذربایجان غربی و دشت شیلر عراق که به‌تازگی در عملیات والفجر4 پاک‌سازی شده بود، مورد حمله هوایی عراق با بمب‌های حامل گاز موستارد قرار گرفت[8] و در 5 و 8 آبان 1362 شهر بانه در استان کردستان و روستاهای اطراف آن به‌وسیله گاز موستارد مورد حمله عراق قرار گرفتند.[9]
در3 اسفند 1362 و در جریان عملیات خیبر که در هور الهویزه اجرا شد،[10] عراق از عامل عصبی تابون استفاده و بسیاری از نیروهای ایران را شهید و مجروح کرد.[11] از آن پس شبکه درمان مصدومان شیمیایی از اورژانس خط مقدم تا نقاهتگاه‌های پشت جبهه، از سایر مجروحین تفکیک شد.[12]
پس از حمله شیمیایی عراق در عملیات خیبر، به درخواست ایران، اولین گروه حقیقت‌یاب سازمان ملل متحد به ایران اعزام شدند. نتیجه گزارشی که این گروه تهیه کرد، صدور بیانیه‌ای در 10 فروردین 1363 بود که بدون ذکر نام عراق، طرفین جنگ را به پای‌بندی به پروتکل 1925 ژنو دعوت می‌کرد. این بیانیه الزام‌آور نبود و در اسفند 1363 در عملیات بدر، باز هم عراق از سلاح‌های شیمیایی استفاده کرد.[13] دومین گزارش هیئت کارشناسی کاربرد سلاح‌های شیمیایی توسط عراق بر ضد ایران پس از این عملیات به دبیرکل سازمان ملل تسلیم شد.[14]
از اواخر شهریور 1363 تا اوایل زمستان 1364 عراق در استفاده از سلاح‌های شیمیایی با احتیاط عمل کرد.[15] اما پس از عملیات والفجر 8 که 20 بهمن 1364 آغاز و منجر به آزادسازی فاو شد،[16] حمله‌های شیمیایی در سطح وسیعی صورت گرفت.[17] برخی مجروحان شیمیایی برای معالجه و درمان به کشورهایی چون آلمان، اسپانیا، اتریش و سوئد اعزام می‌شدند. یکی از نتایج این اعزام‌ها، انعکاس اخبار حمله‌های شیمیای عراق در دنیا و عکس‌العمل جهانی در قبال آن بود.[18] اولین گروه مصدومان شیمیایی 28 بهمن همان سال به سوئد اعزام شدند.[19]
به دنبال حمله‌های شیمیایی عراق در عملیات والفجر 8، سومین گروه کارشناسی سازمان ملل متحد به فاو اعزام شدند و گزارشی مبنی بر استفاده عراق از گاز خردل و اعصاب به شورای امنیت ارائه دادند. شورای امنیت طی بیانیه‌ای در 1 فروردین 1365 برای اولین بار در بیانیه خود از عراق به عنوان به کار برنده سلاح شیمیایی بر ضد ایران نام برد.[20] تا اواسط اسفند 1365 بیش از هفت هزار گلوله توپ و خمپاره حاوی مواد سمی به سمت نیروهای ایران در منطقه عملیاتی والفجر 8 شلیک شد.[21] از همین سال، عراق شروع به تولید سلاح‌های میکروبی کرد.[22]
از سال 1362 تا پایان سال 1365 ارتش عراق بیش از 230 بار موضع نیروها، مراکز و عقبه‌ها و حتی شهرها و روستاها و مناطق غیرنظامی ایران را هدف حملات شیمیایی قرار داد که در مجموع حدود 44 هزار نفر تلفات اعم از شهید و مجروح را در پی داشت.[23]
مرکز تصفیه آب خرمشهر 21 و 22 فروردین 1366 هدف موشک‌های کاتیوشا که حامل گاز اعصاب بودند، قرار گرفت.[24] چند روز بعد، در 27 فروردین 1366، روستای آلوت و کنده از توابع بانه در استان کردستان با بمب‌های حاوی گاز موستارد مورد حمله قرار گرفتند.[25] از 15 فروردین تا 15 خرداد 1366 روستاهای استان اربیل عراق که تحت کنترل کردها بود، مورد حمله شیمیایی نیروهای صدام با گاز موستارد قرار گرفتند.[26]
پس از حمله‌های مکرر عراق، چهارمین هیئت کارشناسی سازمان ملل در اردیبهشت 1366 به ایران سفر کردند. به‌رغم گزارش ارائه‌شده از سوی این هیئت، شورای امنیت اقدام عملی‌ای برای متوقف‌کردن جنایات عراق انجام نداد.[27]
شهر سردشت، واقع در جنوب غربی استان آذربایجان غربی، 7 تیر 1366 مورد حمله شیمیایی عراق با گاز خردل قرار گرفت[28] که باعث شهادت 110 نفر و مصدومیت هشت هزار نفر شد. روز بعد هم روستای گله‌وش از توابع سردشت با شش بمب حاوی عامل خردل بمباران شد.[29] به‌رغم درخواست‌های مکرر ایران، هیچ کارشناسی از سوی سازمان ملل برای بررسی این حادثه اعزام نشد.[30]
پس از پیروزی نیروهای ایران در عملیات والفجر 10 در 24 اسفند 1366، در استان سلیمانیه عراق،[31] عراق حلبچه را مورد حمله شیمیایی قرار داد که باعث کشته‌شدن و مصدومیت هزاران نفر از مردم این شهر شد. پس از این فاجعه، شورای امنیت قطعنامه 612 را در محکومیت استفاده از سلاح‌های شیمیایی بدون ذکر نام عراق به‌عنوان به کاربرنده سلاح شیمیایی، صادر کرد.[32]
چهارم شهریور 1367 شورای امنیت قطعنامه 620 را تصویب کرد که در آن ایران را قربانی سلاح‌های شیمیایی در جنگ معرفی کرد.[33]
در طول جنگ تحمیلی براثر حمله‌های شیمیایی عراق به نیروهای ایران، بیش از صد هزار نفر مصدوم شدند و 3500 نفر به شهادت رسیدند.[34] بعد از جنگ، 45 هزار مصدوم شیمیایی تحت پوشش درمانی و خدماتی بنیاد جانبازان قرار گرفتند که در سه حوزه درمان و توان‌بخشی، خدمات بهداشت و پیشگیری و دارو و تجهیزات تحت حمایت بنیاد هستند.[35]
عراق بیشتر حمله‌های شیمیایی را در فصل سرد انجام داده است. سرما و سکون هوا در این فصل، باعث پایداری بیشتر آلودگی می‌شود.[36] طی جنگ تحمیلی، 278 شرکت آلمانی، آمریکایی، انگلیسی، فرانسوی، اتریشی، بلژیکی، ایتالیایی، سوئیسی، اسپانیایی، ژاپنی، هندیف کره‌ای چینی، آرژانتینی، برزیلی، مصری، اردنی، روسی و اوکراینی به عراق سلاح‌های هسته‌ای و شیمیایی فروختند.[37] وزیر خارجه وقت عراق، طارق عزیز، در تیر 1367 اعلام کرد که در جنگ ایران و عراق از سلاح شیمیایی استفاده شده است.[38] سال 1369 صدام اعلام کرد که توانایی عراق در زمینه سلاح‌های شیمیایی، در مرتبه بعد از آمریکا و شوروی قرار دارد.
در 25 اردیبهشت 1383 لوح یادبود جانبازان شیمیایی، در مقابل سفارت آلمان در تهران نصب شد.[39] سال 1384 موزه صلح در تهران شروع به کار کرد که محور اصلی فعالیت آن، کاربرد سلاح‌های شیمیایی بر ضد ایران در جنگ تحمیلی و نشان‌دادن خشونت جنگ و اهمیت صلح است.[40]
طی هشت سال جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران، با فتوای امام خمینی‌قدس‌سره‌الشریف که فرمودند: «ما دفاع مقدس می‌خواهیم بکنیم... این یک دفاعی است که عقل و اسلام، هر دو، با آن موافق‌اند»، ایران از سلاح‌های شیمیایی بر ضد عراق استفاده نکرد.[41]
[1]. درویشی، فرهاد، جنگ ایران و عراق: پرسش‌ها و پاسخ‌ها، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1386، ص274.
[2]. قمصریان، مهدی، عملیات استانچ، تهران: امیری، 1389، ص218.
[3]. علایی، حسین، جنگ شیمیایی تهدید فزاینده، تهران: اطلاعات، 1367، ص23ـ17.
[4]. مرادپیری، هادی، شربتی، مجتبی، آشنایی با علوم و معارف دفاع مقدس، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، چ یازدهم، 1391، ص138.
[5]. همان، ص192.
[6]. احمدی، کورش، شورای امنیت سازمان ملل و مسئله خلع سلاح عراق، تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1384، ص10.
[7]. مرادپیری، هادی، شربتی، مجتبی، آشنایی با علوم و معارف دفاع مقدس، ص141.
[8]. علایی، حسین، جنگ شیمیایی تهدید فزاینده، ص110 و 118؛ گودرزیانی، احد، قطعه‌ای از آسمان: پیرانشهر، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1394، ص12؛ میرزایی، رضا، حماسه‌های نامداران گمنام، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس و پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس، 1394، ص940.
[9]. علایی، حسین، جنگ شیمیایی تهدید فزاینده، ص118؛ دهقان نیری، حسین، قطعه‌ای از آسمان: بانه، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1394، ص17.
[10]. رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1379، ص72.
[11]. علایی، حسین، جنگ شیمیایی تهدید فزاینده، ص110.
[12]. فروتن، عباس، جنگ شیمیایی عراق و تجارب پزشکی آن، تهران: تیمورزاده، طبیب، 1382، ص100.
[13]. خاطری، شهریار، جنتی محب، احمد، جنگ شیمیایی عراق علیه ایران به روایت اسناد سازمان ملل متحد، کرج: حنظله، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع، 1386، ص22 و 23.
[14]. همان، ص23.
[15]. علایی، حسین، جنگ شیمیایی تهدید فزاینده، ص115.
[16]. علایی، حسین، اطلس جنگ ایران و عراق، ص74.
[17]. علایی، حسین، جنگ شیمیایی تهدید فزاینده، ص116.
[18]. روزنامه اعتماد، ش4264، 3 دی 1397، ص7.
[19]. خامه‌یار، محمد، اولین‌های دفاع مقدس، تهران: پارسا اندیش، چ سوم: 1389، ص176.
[20]. شماره سند S/17932 شورای امنیت.
[21]. علایی، حسین، جنگ شیمیایی تهدید فزاینده، ص116.
[22]. احمدی، کورش، شورای امنیت سازمان ملل و مسئله خلع سلاح عراق، ص11.
[23]. مرادپیری، هادی، شربتی، مجتبی، آشنایی با علوم و معارف دفاع مقدس، ص141.
[24]. علایی، حسین، جنگ شیمیایی تهدید فزاینده، ص118؛ خاطری، شهریار، جنتی محب، احمد، جنگ شیمیایی عراق علیه ایران به روایت اسناد سازمان ملل متحد، ص24.
[25]. علایی، حسین، جنگ شیمیایی تهدید فزاینده، ص118؛ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های استان کردستان، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1385، ص60.
[26]. علایی، حسین، جنگ شیمیایی تهدید فزاینده، ص119.
[27]. خاطری، شهریار، جنتی محب، احمد، جنگ شیمیایی عراق علیه ایران به روایت اسناد سازمان ملل متحد، ص24 و 25.
[28]. صادقی، رضا، اطلس راهنما12: آذربایجان غربی در جنگ با ضدانقلاب و دفاع مقدس، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1391، ص66.
[29]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهل‌ونهم: تصویب قطعنامه 598، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه، 1387، ص369.
[30]. خاطری، شهریار، جنتی محب، احمد، جنگ شیمیایی عراق علیه ایران به روایت اسناد سازمان ملل متحد، ص25؛ صادقی، رضا، اطلس راهنما12، ص66.
[31]. رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، ص99.
[32]. خاطری، شهریار، جنتی محب، احمد، جنگ شیمیایی عراق علیه ایران به روایت اسناد سازمان ملل متحد، ص25 و 26.
[33]. همان، ص28.
[34]. فروتن، عباس، جنگ شیمیایی عراق و تجارب پزشکی آن، ص270.
[35]. حیدریان مقدم، محمد، خاطری، شهریار، جانبازان شیمیایی، تهران: پژوهشکده مهندسی و علوم پزشکی جانبازان، 1381، ص10.
[36]. علایی، حسین، جنگ شیمیایی تهدید فزاینده، ص121.
[37]. روزنامه ایران، ش3533، 5 دی 1385، ص15.
[38]. احمدی، کورش، شورای امنیت سازمان ملل و مسئله خلع سلاح عراق، ص12.
[39]. روزنامه اطلاعات، ش23053، 26 اردیبهشت 1383، ص2.
[40]. روزنامه شرق، ش2376، 29 مرداد 1394، ص9.
[41]. تقی‌زاده اکبری، علی، عوامل معنوی و فرهنگی دفاع مقدس، تهران: مرکز تحقیقات اسلامی، 1380، ص170.
