مکان‌ها
جاده اهواز ـ خرمشهر
زینب احمدی
900 بازدید
جاده اهواز خرمشهر که اصلی‌ترین جاده ارتباطی خرمشهر با اهواز است، در طول هشت سال جنگ تحمیلی عراق برضد ایران، دو بار توسط ارتش عراق اشغال شد.
جاده اهواز خرمشهر به طول 130 کیلومتر، خرمشهر را به اهواز، مرکز استان خوزستان، وصل می‌کند و بر قسمت‌های وسیعی از دشت کارون تسلط دارد. مناطق بسیار مهمی در اطراف آن وجود دارد: پادگان حمید، صحرای کوشک و دشت جفیر در غرب آن، دُبّ حردان (روستایی در بیست کیلومتری جنوب غربی اهواز که در روز هفتم جنگ به اشغال عراق درآمد)، ایستگاه حسینیه در کیلومتر هشتاد این جاده و پاسگاه مرزی زید در ضلع غربی آن که در ابتدای جنگ تحمیلی محور پیشروی یگان‌های دشمن بودند. این جاده مهم‌ترین جاده ترانزیتی ایران در سال‌های قبل از جنگ تحمیلی و اصلی‌ترین مسیر ارتباطی خرمشهر با مرکز استان خوزستان بود. چیزی که خرمشهر را قبل از انقلاب به بزرگ‌ترین بندر تجاری ایران تبدیل کرد، وجود همین جاده و خط آهن مجاور آن بود.[1]
با آغاز جنگ تحمیلی عراق برضد ایران در 31 شهریور 1359، یگان‌های پیاده دشمن 2 مهر 1359 به کیلومتر هفت این جاده رسیدند و روی پادگان دژ (واقع در شرق جاده اهواز خرمشهر) آتش گشودند که موجب تخلیه این پادگان شد، اما نیروهای ایرانی همچنان مقاومت کردند.[2]
پادگان دژ 23 مهر 1359 با آغاز مرحله چهارم هجوم ارتش عراق با تانک‌ها و نیروهای پیاده تیپ 26 زرهی سقوط کرد و حدود بیست نفر ازجمله یک افسر به اسارت درآمد و تجهیزات باقی‌مانده ازجمله تفنگ‌های 106 به غنیمت گرفته شد.[3]
پادگان دژ خرمشهر به عنوان اولین پادگانی که در دوران دفاع مقدس دفاع از مرزها را آغاز کرد، ثبت ملی شد.[4]
مناطق غرب این جاده مانند پادگان حمید، پاسگاه زید، صحرای کوشک، دشت جُفیر و طلائیه و هویزه نیز به اشغال عراقی‌ها درآمد. در پنج روز اول جنگ، از کیلومتر شصت این جاده تا محل پلیس‌راه خرمشهر به اشغال عراق درآمد. بلافاصله گردان‌های مهندسی رزمی سپاه عراق ضمن احداث خاکریز در شرق این جاده و ساخت سنگرهای دیده‌بانی متعدد به طور کامل بر مواضع و تردد نیروهای ایرانی در شرق و غرب کارون مسلط شدند. پس از آن عراقی‌ها با ایجاد موانعی از قبیل استحکامات، تانک‌ها و نفربرها در شرق این جاده دژ مستحکمی در برابر ایرانی‌ها قرار دادند. پس از سقوط خرمشهر در 4 آبان 1359، عراقی‌ها در اطراف روستای دب حردان مستقر و با ایجاد خط پدافندی در اطراف آن بر جاده اهواز خرمشهر مسلط شدند.[5]
همچنین عراقی‌ها برای هدایت آب از غرب به شرق (نیروهای ایرانی قبلاً برای ممانعت از پیشروی ارتش عراق، در اطراف این جاده آب رها کرده بودند.) در طول این جاده سه بریدگی بیست متری ایجاد کردند که به صورت یک رودخانه غیر طبیعی درآمد.[6]
عملیات الی بیت‌المقدس در 9 اردیبهشت 1361 با هدف آزدسازی جاده اهواز خرمشهر و سپس شهر خرمشهر، آغاز شد.[7] در شب اول عملیات، نیروهای ایرانی به سمت این جاده حرکت کردند و در همان شب یک موضع توپخانه عراق را تصرف کردند.[8] در این مرحله از عملیات جاده اهواز خرمشهر از کیلومتر 68 تا کیلومتر 103 تصرف و تثبیت شد.[9]
مرحله دوم عملیات با هدف محاصره خرمشهر 16 اردیبهشت 1361 آغاز شد. به دلیل اهمیت این جاده برای عراقی‌ها، آن‌ها در کنار این جاده خاکریزی به ارتفاع دو متر زده و سنگرهایی روی این جاده احداث و تعداد زیادی تانک روی آن مستقر کرده بودند. در آغاز عملیات، نیروهای ایران با عبور از رود کارون خود را به منطقه غرب این رود رسانیده و واحدهای خط مقدم لشکر 3 زرهی عراق را منهدم کردند و خود را به جاده اهواز خرمشهر رساندند.[10]
در این مرحله از عملیات، ضمن آزادسازی مسافت زیادی از این جاده، پیشروی به سمت مرز در محدوده ایستگاه حسینیه آغاز شد که با این پیشروی مرکز ثقل قوای دشمن به دست نیروهای ایرانی افتاد و عراق از مناطق هویزه، پادگان حمید و جُفیر عقب‌نشینی کرد.
در مرحله سوم عملیات در 19 اردیبهشت 1361 با تمرکز عراق بر خطوط پدافندی، نیروهای ایران نتوانستند پیشروی کنند.[11]
در مرحله چهارم عملیات در 1 خرداد 1361، نیروهای ایران از دروازه غربی و شمالی وارد این شهر شدند. در نتیجه، عراقی‌ها تسلیم شده و 5380 کیلومتر از اراضی اشغال‌شده از جمله جاده اهواز خرمشهر آزاد شد.[12]
نیروهای مهندسی رزمی جهاد قرارگاه حمزه سمنان، نقش زیادی در بازسازی این جاده داشتند. اوایل جنگ، عراقی‌ها این جاده را باتلاقی کرده بودند. این نیروها با هشتاد دستگاه کمپرسی حامل شن و قلوه‌سنگ جاده را شن‌ریزی و راه را برای رفت‌وآمد نیروهای ایران هموار کردند.[13]
این جاده در طول سال‌های 1361 تا 1366 بارها مورد حمله هواپیماهای جنگنده‌های عراقی قرار گرفت و قسمت‌هایی از آن تخریب شد. همچنین تا پایان جنگ عملیات‌های بزرگی مانند عملیات رمضان، خیبر، بدر، والفجر 8، کربلای 5 و کربلای 8 از طریق این جاده پشتیبانی شدند.[14]
در 31 تیر 1367 یعنی چند روز پس از پذیرش قطعنامه 598 از سوی ایران، ارتش عراق بار دیگر به خوزستان حمله کرد. نیروهای عراقی پس از گذر از مرز به جاده اهواز خرمشهر رسیدند و حدود سی کیلومتر از این جاده را اشغال کردند. با انتشار این خبر، امام خمینی‌قدس‌سره‌الشریف به سپاه فرمان داد که باید به هر طریقی لشکر عراق را از خاک ایران بیرون کنند. بعد از سه روز کشمکش و درگیری، عراقی‌ها به ناچار شکست را پذیرفتند و عقب‌نشینی کردند.[15]
پل جاده اهواز خرمشهر در جریان سیل سال 1398، به دلیل ورود آّب به جاده تخریب شد که توسط راهداری جاده خوزستان ترمیم شد.[16]
در همین سال کاروان کمک‌های مردمی و انسان‌دوستانه عراق در جاده اهواز خرمشهر در حمیدیه مستقر شدند.[17]
مقبره شهدای خمسه سادات که در نزدیکی این جاده واقع شده است، متعلق به پنج تن از بسیجیان: داود طباطبایی، سید مهدی موسوی، سید صاحب محمدی، سید علیرضا جوزی، سید حسین حسینی است. این شهدا از گردان الزهرا‌سلام‌الله‌علیها لشکر 10 سیدالشهدا بودند که در 1 مرداد 1367 مقارن با سحرگاه عید قربان در آخرین روزهای دفاع مقدس و پس از قبول قطعنامه از سوی ایران، در حمله مجدد دشمن بعثی و پیشروی آن‌ها تا جاده اهواز خرمشهر با اصابت مستقیم توپ به خودروشان در منطقه‌ای به نام سه‌راهی کوشک شهید شدند.[18]
[1]. بابایی، گل‌علی، جاده اهواز خرمشهر، تهران: صاعقه، 1393، ص19ـ11.
[2]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی1: خوزستان در جنگ، تهران: صریر، 1389، ص30.
[3]. مشرق نیوز، 18 اسفند 1393، ناشناخته‌های خوزستان، پادگان دژ https://www.mashreghnews.ir/news/395543.
[4]. خبرگزاری تسنیم 3خرداد1400، https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/03/03/2508906
[5]. بابایی، گل‌علی، جاده اهواز خرمشهر، ص30ـ26.
[6]. همان، ص30؛ دعائی، حمید، اسطوره‌های ماندگار، تهران: امینیان، 1394، ص135.
[7]. بابایی، گل‌علی، جاده اهواز خرمشهر، ص43.
[8]. همان، ص43ـ48.
[9]. رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1387، ص49.
[10]. بابایی، گل‌علی، جاده اهواز خرمشهر، ص78 و 79.
[11]. رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، ص49.
[12]. بابایی، گل‌علی، جاده اهواز خرمشهر، ص89؛ رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، ص49؛ حبیبی، ابوالقاسم، خوزستان در جنگ ایران و عراق، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1393، ص179.
[13]. دعائی، حمید، اسطوره‌های ماندگار، ص137ـ135.
[14]. فوزی، یحیی، لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهل‌وسوم: در تدارک عملیات سرنوشت‌ساز، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1378، ص195؛ فراهانی، حمیدرضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب سی‌ونهم، ج1: نخستین گام به سوی فتح فاو، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ص684، 706، 761؛ بابایی، گل‌علی، جاده اهواز خرمشهر، ص90.
[15]. حبیبی، ابوالقاسم، خوزستان در جنگ ایران و عراق، ص226-228.
[16]. روزنامه کیهان، ش22164، 29 فروردین 1398، ص10.
[17]. روزنامه کیهان، ش22158، 22 فروردین 1398، ص11.
[18]. بابایی، گل‌علی، جاده اهواز خرمشهر و نقش آن در هشت سال دفاع مقدس، https://www.mizan.news/fa/news/144421/.
