مکان‌ها

علی‌گره‌زد

جواد بهروزفخر
802 بازدید

علی‌گره‌زد، نام رشته تپه‌هایی‌‌ است که به‌ خاطر موقعیت تاکتیکی ـ نظامی که دارد، در زمان جنگ تحمیلی عراق برضد ایران، صحنه وقوع حوادث چشمگیری بود.

تپه‌های‌ علی‌گره‌زد با مختصات جغرافیایی 32 درجه و 35 دقیقه و 97 ثانیه عرض شمالی و 47 درجه و 97 دقیقه و 45 ثانیه طول شرقی[1] جزو آخرین نقاط واقع در شمال غرب استان خوزستان محسوب می‌شود. این تپه‌ها تقریباً هم‌مرز با بخش موسیان از توابع شهرستان دهلران استان ایلام است. تپه‌های علی‌گره‌زد با امامزاده عباس یازده کیلومتر فاصله دارد و در جنوب جاده اندیمشک ـ دهلران قبل از سه‌راهی چنانه واقع شده است.[2] موقعیت جغرافیایی، وسعت، ارتفاع و ویژگی‌های طبیعی این تپه‌ها و امکان اختفا و استتار نیرو و ادوات نظامی و نیز تسلط آن بر جاده اندیمشک ـ دهلران و دشت‌های اطراف، به‌خصوص دشت عباس، موقعیت نظامی ـ تاکتیکی ویژه‌ای به این عارضه بخشیده است. به‌طوری‌که از سال‌ها قبل طراحان و متخصصان نظامی ارتش، این نقطه را بعد از «عین‌خوش» به‌ عنوان دومین موضع سدکننده در برابر تهاجم ارتش عراق در طرح دفاعی تیپ 2 زرهی دزفول از لشکر 92 در نظر گرفته بودند.[3]

در هجوم سراسری ارتش عراق در 31 شهریور 1359، نیروهای لشکر 10 زرهی دشمن از محور شرهانی، به خاک جمهوری اسلامی حمله کردند و در 3 مهر 1359، بعد از تصرف مواضع نیروهای ایرانی در عین‌خوش، در امتداد جاده دهلران ـ اندیمشک پیشروی خود را به سمت شرق ادامه دادند.[4] در پی حرکت نیروهای عراق در جاده دهلران ـ اندیمشک، نیروهای تیپ 2 زرهی دزفول، ضمن عقب‌نشینی به سمت شرق، در موضع پدافندی علی‌گره‌زد مستقر شدند و به مقاومت در برابر دشمن پرداختند. این مقاومت در 4 مهر 1359 براثر آتش پرحجم تانک‌های لشکر 10 زرهی عراق درهم شکسته شد و تپه‌های علی‌گره‌زد به اشغال عراق درآمد.[5]

تا 5 مهر 1359، نیروهای عراق پس از تصرف سه‌راهی قهوه‌خانه و روستاهای سرخه‌فلیح و سرخه‌صالح در غرب رودخانه کرخه خود را به چهارکیلومتری این رودخانه رساندند.[6] با این پیشروی، تپه‌های علی‌گره‌زد در فاصله پانزده‌کیلومتری از رودخانه کرخه، در عمق منطقه تصرف‌شده قرار گرفت که دسترسی مجدد نیروهای ایرانی به آن، دیگر به‌آسانی مُیسر نبود.[7]

در طرح‌ریزی اولین عملیات آفندی ارتش برای بازپس‌گیری مناطق اشغال‌شده در غرب رودخانه کرخه، تصرف تپه‌های علی‌گره‌زد یکی از اهداف مهم لشکر 21 حمزه بود.[8] این عملیات که «پل نادری» نام داشت در 23 مهر 1359 انجام شد.[9] در این عملیات، به‌رغم تلاش و موفقیت نیروهای خودی در ساعات اولیه، به علت تاکتیک برتر و آتش پرحجم دشمن، امکان تصرف اهداف مورد نظر از جمله تپه‌های علی‌گره‌زد مُیسر نشد و یگان‌های عمل‌کننده به مواضع قبلی خود بازگشتند.[10]

ارتفاع علی‌گره‌زد در قلب تپه‌های‌ مشرف بر جاده اندیمشک ـ دهلران قرار داشت که توپخانه صحرایی لشکر 10 زرهی القادسیه، تحت ‌امر قوای حطین (سپاه چهارم عراق) به استعداد 180 عراده توپ در آن استقرار یافته بود. این توپخانه به فرماندهی سرهنگ خلیل محمد النعمه از ابتدای اشغال این منطقه، در آنجا مستقر شد و شهرهای دزفول، اندیمشک، هفت‌تپه‌ و شوش را با توپخانه سنگین گلوله‌باران می‌کرد. حفاظت از این توپخانه در منطقه علی‌گره‌زد بر عهده دو گردان کماندویی ارتش اردن، موسوم به قوای برموک بود.[11]

از مهر 1359 تا فروردین‌ 1361، در مدت هجده ماه که تپه‌های‌ علی‌گره‌زد و مناطق اطراف آن در اشغال ارتش عراق بود، یگان‌های خودی به‌ویژه نیروهای سپاه پاسداران دزفول با اقدامات شناسایی و چریکی آمادگی‌های لازم را برای بازپس‌گیری علی‌گره‌زد و مناطق پیرامون آن به دست آوردند.[12]

تپه‌های‌ علی‌گره‌زد، به علت استقرار توپخانه دشمن در آن، در طرح عملیات آفندی فتح‌المبین که قرار بود در روزهای آغازین 1361 در منطقه غرب دزفول انجام شود، اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده بود. از یگان‌هایی که قرار بود برای تصرف و خاموش کردن این توپخانه بزرگ، عملیات کنند، تیپ 2 لشکر 21 حمزه و تیپ 27 محمد رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌وآله بودند. ازاین‌رو از طرف حسن باقری، فرمانده قرارگاه عملیاتی نصر سپاه، شناسایی ارتفاعات شرقی دشت عباس از جمله تپه‌های‌ علی‌گره‌زد، به فرماندهی تیپ 27 محمد رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌وآله سپرده شد.[13]

با استقرار عناصر واحد اطلاعات این تیپ در منطقه، کار شناسایی شدت بیشتری گرفت.[14] به‌طوری‌که فرماندهان این یگان با نظارت و حتی حضور در فعالیت‌های شناسایی این منطقه، پیگیر پیشرفت کار بودند. تا جایی که محمدابراهیم همت، جانشین فرمانده تیپ 27 محمد رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌وآله، با ابتکاری که به خرج داد و با فریب رادیویی دشمن موفق به کشف محل استقرار آتشبارهای توپخانه سپاه چهارم در اطراف تپه‌های‌ علی‌گره‌زد شد.[15] حاج احمد متوسلیان، فرمانده تیپ 27 محمد رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌وآله، هم با همراه کردن افراد بومی منطقه با خود و نفوذ به عمق مناطق اشغالی در منطقه علی‌گره‌زد، موقعیت توپخانه عراق را شناسایی و راهکارهای حمله غافلگیرانه را بررسی کرد.[16]

عملیات فتح‌المبین در 2 فروردین‌ 1361 انجام شد.[17] در ساعات اولیه این عملیات، محدوده تپه‌های‌ علی‌گره‌زد که توپخانه سنگین دشمن با بیش از 82 عراده توپ در آن استقرار داشت، قبل از شلیک حتی یک گلوله، در یک حرکت سریع و غافلگیرانه، به ‌تصرف گردان‌های عمل‌کننده از تیپ 2 لشکر 21 حمزه و تیپ 27 محمد رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌وآله درآمد.[18] در پی تصرف تپه‌های‌ علی‌گره‌زد و سقوط توپخانه ارتش عراق، پس از هجده ماه شهرهای دزفول، اندیمشک، شوش، هفت‌تپه‌ و پایگاه هوایی دزفول، پادگان کرخه و بخش‌هایی از جاده‌ و راه‌آهن اندیمشک ـ اهواز از تیررس آتش توپخانه دشمن خارج شد.[19]

بر اساس ماجرای تصرف توپخانه دشمن، رسول ملاقلی‌پور فیلم سینمایی «مزرعه پدری» را در سال 1382 ساخت.[20]

تپه‌های‌ علی‌گره‌زد پس از خارج شدن از تصرف دشمن در عملیات فتح‌المبین تا پایان جنگ در سکوت و آرامش قرار داشت. بعد از پایان جنگ، چون سایر یادمان‌های مناطق جنگی، بازدید کاروان راهیان نور حال و هوای خاصی به این منطقه بخشید. در این خصوص می‌توان از حضور رهبر معظم انقلاب، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، در جمع کاروان‌های راهیان نور در فروردین 1389 و بازدید ایشان از این منطقه یاد کرد.[21]


[1]. نقشه توپوگرافی سرخه نادری، مقیاس 50000/1، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1379، چ دوم، شماره (5654 IV).

[2]. رحیمی، مصطفی، دشت عباس قطعه‌ای از آسمان، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1393، ص13.

[3]. همان، ص25.

[4]. اطلس راهنما8: شوش، دزفول اندیمشک در جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1385، ص43-40.

[5]. همان، ص45.

[6]. همان، ص56.

[7]. فصلنامه تاریخ جنگ، ش12، سال پنجم، تابستان 1375، ص87.

[8]. همان، ص89.

[9]. اطلس راهنما8، ص54.

[10]. فصلنامه تاریخ جنگ، ش12، ص96-92.

[11]. دهقان نیری، فاطمه، قطعه‌ای از آسمان: دزفول، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1393، ص37.

[12]. رحیمی، مصطفی، دشت عباس قطعه‌ای از آسمان، ص53-38.

[13]. بهزاد، حسین، بابایی، گل‌علی، همپای صاعقه، تهران: سوره مهر، 1379، ص185.

[14]. همان، ص182.

[15]. همان، ص101.

[16]. همان، ص190 و 191.

[17]. اطلس راهنما8، ص97.

[18]. گذری بر دو سال جنگ، تهران: دفتر سیاسی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، [بی‌تا]، ص134.

[19]. اطلس راهنما8، همان، ص110.

[20]. امید، جمال، فرهنگ فیلم‌های سینمای ایران، ج4، تهران: نگاه، 1389، ص1543.

[21]. حمیدرضا قائدعلی، میثم لطفی، «الگوی پارادایمی اردوهای راهیان نور، پاسداری فرهنگی انقلاب اسلامی»، دوفصلنامه پاسداری فرهنگی انقلاب اسلامی، دوره 4، ش10، پائیز و زمستان 1393، ص7.