عملیات‌ها

عملیات مروارید

محمدعلی عباسی اقدم، نرگس کرمی
1382 بازدید

عملیات مروارید، یکی از عملیات‌های موفق نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران با مشارکت و پشتیبانی نیروی هوایی ارتش بود که هفتم آذر ۱۳۵۹ با هدف بمباران بندر ام‌القصر و دو سکوی نفتی مهم عراق؛ البکر و الامیه در ساحل اروندرود به انجام رسید. این عملیات تکمیل‌کننده دو عملیات «اشکان» و «شهید صفری» است که آبان همان سال نیروی دریایی ارتش با همین اهداف اجرا کرده بود. به دلیل موفقیت این عملیات، روز هفتم آذر روز نیروی دریایی نامیده شده است.[1]

پس از شروع رسمی جنگ تحمیلی عراق برضد ایران در پایان شهریور 1359، عراق برای رسیدن به اهدافش، بنا داشت عقبه‌های استراتژیک ایران را مورد تهدید قرار دهد؛ از بین بردن مراکز اقتصادی و صدور نفت ایران یکی از آن‌ها بود.[2] در ابتدای جنگ، حمله‌های عراق به بنادر ایران، صدمات شدیدی به اقتصاد نفت ایران وارد کرد.[3] نیروی دریایی عراق با ناوچه‌های موشک‌انداز اوزا و بالگردهای سوپر فریلون مجهز به موشک‌های هوا به سطح «اگزوست»، تهاجم به کشتی‌های تجاری ایرانی را در منطقه شمال خلیج فارس آغاز کرد. برای مقابله با این راهبرد عراقی‌ها، ستاد مشترک ارتش مأموریتی به نام طرح ذوالفقار به نیروی دریایی ابلاغ کرد که طبق آن این نیرو می‌بایست خطوط مواصلاتی خلیج‌فارس را باز نگه دارد و مانع از دستیابی عراقی‌ها به آن شود.[4]

اولین اقدامی که نیروی دریایی برای انجام این مأموریت کرد، تشکیل گروه رزمی 421 در قرارگاه عملیاتی نیروی دریایی در بوشهر بود. این گروه که چندی بعد به نیروی رزمی تغییر نام داد، در 30 شهریور 1359 توسط ناخدا یکم، مصطفی مدنی‌نژاد برای کنترل عملیاتی یگان‌های دریایی تأسیس شد.[5]

برای مقابله با ناوچه‌های موشک‌انداز عراق و مزاحمتی که برای شناورهای تجاری ایران ایجاد می‌کردند، انهدام اسکله‌های البکر و العمیه عراق در دستور کار نیروی دریایی ارتش قرار گرفت. براین‌اساس در هشتم و چهاردهم آبان 1359 در دو عملیات اشکان و شهید صفری، بالگردها و توپخانه دریایی نیروی دریایی ارتش با پشتیبانی نیروی هوایی، به هر دو اسکله حمله کردند. در این دو عملیات خسارات زیادی به اسکله‌ها و تأسیسات آن وارد آمد و تقریباً صدور نفت کشور عراق متوقف شد، چراکه تا پیش از این، اسکله‌های البکر و العمیه محل عمده صدور نفت عراق بود.[6]

اواخر آبان 1359، فعالیت نیروی دریایی عراق بار دیگر تشدید شد و ناوچه‌های عراقی پس از حمله به شناورهای تجاری ایران به‌سرعت زیر اسکله‌های البکر و العمیه پناه می‌گرفتند.[7]

نیروی رزمی 421 تصمیم گرفت برای خاتمه دادن به فعالیت‌های نیروی دریایی عراق در شمال خلیج‌فارس و حفظ سیادت دریایی ایران، از ترمینال‌های البکر و العمیه برای پست دیده‌بانی و سرپلی برای رصد تردد یگان‌های سطحی، هوایی و تجاری دشمن از بندر ام‌القصر و احتمالاً بندر فاو استفاده کند و عملیاتی غافلگیرانه برای کشاندن نیروی دریایی عراق به شمال خلیج‌فارس و انهدام آن انجام دهد. با این هدف، دستور عملیات «درفش» را تهیه و مأموریت آتش پشتیبانی و دفاع هوایی را به‌ عهده نیروی هوایی گذاشت. عملیات درفش به «عملیات مروارید» تغییر نام یافت.[8]

منطقه عملیات مروارید به طول تقریبی چهارصد کیلومتر (از بوشهر تا شمالی‌ترین نقطه خلیج‌فارس) و به عرض پنجاه کیلومتر بود. این منطقه عملیاتی بیست هزار کیلومتر مربع وسعت داشت و فرماندهی آن به عهده قرارگاه رزمی 421 بود.[9]

تیم تخریب و دیده‌بانی به‌ همراه تجهیزات لازم آماده و قرار شد عملیات 4 آذر 1359 آغاز شود، اما به‌دلیل نامساعد بودن وضعیت جوی و دریا عملیات به تعویق افتاد. تا شروع رسمی عملیات، بالگردها و افسران گشت به ‌منظور جمع‌آوری اطلاعات تکمیلی، زیرنظر داشتن سکوها و گزارش تردد عراقی‌ها به منطقه اعزام شدند.[10]

نیروهای شرکت‌کننده در این عملیات عبارت بودند از: تیم عملیات ویژه، متشکل از هفت نفر (فرمانده تیم، افسر اطلاعات، افسر مخابرات و چهار تکاور دریایی عملیات ویژه (SBS))؛ دو فروند بالگرد هوادریا به‌منظور انتقال تیم عملیات ویژه و تجهیزات سبک آنان به اسکله البکر؛ یک فروند یدک‌کش به‌منظور انتقال مهمات، تجهیزات، آذوقه و سایر ملزومات به اسکله البکر؛ ناوچه‌های موشک‌انداز ناو تیپ هفتم از منطقه دوم دریایی بوشهر برای پشتیبانی و تأمین امنیت نیروهای پیاد‌شونده بر روی اسکله و همچنین رله پیام‌ها از تیم عملیات ویژه به نیروی رزمی 421 و برعکس؛ خلبانان پایگاه ششم شکاری نیروی هوایی در بوشهر برای تأمین پوشش هوایی منطقه نبرد.

پنجم آذر، متعاقب گزارش افسر گشت هوایی، برای اطلاع از موقعیت نیروهای عراقی بر روی اسکله البکر، به ناو موشک‌انداز مأموریت داده شد به اسکله شلیک کند. این حرکت روز بعد هم انجام شد، اما واکنشی از سوی عراقی‌ها دیده نشد. با توجه به سه سورتی پرواز گشت بالگردها، نیروی رزمی 421 تصمیم گرفت عملیات بعدازظهر 6 آذر آغاز شود.[11]

بعدازظهر 6 آذر 1359، تیم ویژه تکاوران دریایی با دو فروند بالگرد «ا. بی 212» و یک فروند «اس. اچ 3 دی» با سکوت رادیویی از پایگاه دوم دریایی بوشهر پرواز کردند. این بالگردها با دو فروند هواپیمای شکاری رهگیر «اف 14» و ایستگاه رادار بوشهر پوشش داده شدند. همزمان ناوچه پیکان و یک ناو تدارکاتی (لجستیکی) نیز به حالت آماده‌باش جنگی درآمدند. تکاوران به ‌محض رسیدن به سکوی البکر، فرمانده عراقی و دو همراه وی را دستگیر و پس از تخلیه اطلاعاتی با یکی از بالگردها به بوشهر فرستادند. سپس اسکله را کاملاً پاکسازی کردند و بر سکوی البکر مسلط شدند.[12]

ششم آذر ساعت 20:30، عملیات دریایی آغاز شد؛ ناوچه پیکان با هماهنگی فرمانده تکاوران در ضلع جنوبی اسکله پهلو گرفت. اسیران عراقی به ناوچه منتقل و مهمات از ناوچه به اسکله حمل شد. پس از آن درگیری‌های ناوچه پیکان با شناورهای عراقی آغاز شد.[13] درگیری‌ها تا 7 آذر 1359 ادامه یافت. تیم ویژه عملیات مشترک نیروی دریایی و هوایی ارتش توانست پس از تسخیر کامل اسکله، پرچم جمهوری اسلامی ایران را بر فراز یکی از بلندترین دکل‌های اسکله به اهتزاز درآورد.[14]

در این عملیات با حمله موشکی عراقی‌ها به ناوچه پیکان، این ناوچه غرق شد و درنتیجه تعدادی از سرنشین‌های آن ازجمله فرمانده ناوچه، ناخدا دوم محمدابراهیم همتی شهید و عده‌ای نیز مجروح شدند.[15] گرچه بلافاصله بالگردهای نیروی دریایی در عملیات تجسس توانستند عده‌ای از سرنشین‌های ناوچه و نیز نوزده عراقی را نجات دهند. این اسیران به بوشهر منتقل شدند.[16]

در عملیات مروارید، دوازده فروند شناور عراقی منهدم و سه فروند دچار آسیب زیاد شد. همچنین یازده فروند هواپیمای عراقی ساقط و بیش از ششصد نفر از نیروهای عراقی کشته و مجروح و 26 تن از آنان اسیر شدند. نتیجه این عملیات، انهدام بخش زیادی از نیروی دریایی عراق بود.

عملیات موفق مروارید، موجب تداوم سیادت دریایی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، به‌ویژه در منطقه شمال خلیج‌فارس شد.[17] این عملیات تجربه‌ای ارزشمند و نقطه عطفی در عملیات مشترک هوایی و دریایی و نیز سرآغاز هماهنگی‌ها و برنامه‌ریزی‌های مشترک بین نیروی هوایی و نیروی دریایی ارتش در هشت سال جنگ تحمیلی است.[18] در این عملیات، سرگرد حسین خلعتبری، سرهنگ دوم عباس دوران، سرهنگ علیرضا یاسینی، سرهنگ کیان ساجدی ،سرهنگ مهدی دادپی، سرهنگ محمد ابراهیم کاکاوند نقش کلیدی داشتند.[19]

دوازدهم آذر 1359، پنج روز پس از عملیات مروارید، بهرام افضلی، فرمانده نیروی دریایی ارتش در پیامی اعلام کرد 7 آذر «روز نیروی دریایی»، منطقه دوم دریایی بوشهر به نام «منطقه دوم ناخدا دوم شهید محمدابراهیم همتی» و ناو تیپ هفتم که شامل ناوچه‌های پیکان است از این پس به نام «ناوتیپ پیکان» نامیده خواهد شد.[20]

[1]. مسبوق، محمد، جواهری، علیرضا، عملیات مروارید: حماسه بزرگ‌ترین عملیات مشترک هوا- دریای دفاع مقدس، هفتم آذر 1359، تهران: ارتش جمهوری اسلامی ایران، نیروی هوایی، مرکز انتشارات راهبردی، 1394، ص63.

[2]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، آشنایی با جنگ، ج2: پاسخ به ابهامات، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1379، ص40.

[3]. مارتین اس ناویاس، ای آر هوتن، جنگ نفتکش‌ها: حمله به کشتیرانی تجاری در جنگ ایران و عراق، مترجم: پژمان پورجباری، رحمت قره، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1392، ص65 و 66.

[4]. مسبوق، محمد، جواهری، علیرضا، عملیات مروارید، ص63.

[5]. همان، ص63 و 64.

[6]. نمکی عراقی، علیرضا، رمضانی، رضا، جواهری، علیرضا، تاریخ نبردهای هوایی ارتش جمهوری اسلامی، ج6: عملیات مروارید و نصر نبردهای هوایی آذر و دی‌ماه 59، تهران: ارتش جمهوری اسلامی ایران، نیروی هوایی، مرکز انتشارات راهبردی، 1396، ص38 و 39.

[7]. همان، ص39.

[8]. ماهنامه صف، ش382. آذر 1391. ص59.

[9]. منصوری، مجید، طلیعه پیروزی، تهران: ارتش جمهوری اسلامی ایران، نیروی دریایی، دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی، 1388، ص131.

[10]. سلیمانی سوادکوهی، شاهرخ، اقدامات و نتایج عملیات نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در مقابله با تجاوزات و مداخلات عراق و نیروهای فرامنطقه‌ای در خلیج‌فارس، تهران: ارتش جمهوری اسلامی ایران، دانشگاه فرماندهی و ستاد آجا، انتشارات دافوس، 1397، ص206.

[11]. اطلس عملیات‌های ماندگار نیروی دریایی: نیروی دریایی راهبردی ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس. تهران: سوره مهر، 1395، ص164 و 165.

[12]. مسبوق، محمد، جواهری، علیرضا، عملیات مروارید، ص96 و 97.

[13]. همان، ص105.

[14]. اطلس عملیات‌های ماندگار نیروی دریایی: نیروی دریایی راهبردی ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس. ص169.

[15]. نیروی هوایی در عملیات مروارید، ص61.

[16]. سلیمانی سوادکوهی، شاهرخ، اقدامات و نتایج عملیات نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در مقابله با تجاوزات و مداخلات عراق و نیروهای فرامنطقه‌ای در خلیج‌فارس، ص214 و 216.

[17]. ماهنامه صف، ش382، آذر 1391، ص45.

[18]. نمکی عراقی، علیرضا، رمضانی، رضا، جواهری، علیرضا، تاریخ نبردهای هوایی ارتش جمهوری اسلامی، ج6، ص88.

[19]. نیروی هوایی در عملیات مروارید، ص61.

[20]. سیاری، حبیب‌الله، منصوری، مجید، جعفری جبلی، علی، تقویم تاریخ دفاع مقدس نداجا، ج6: مروارید، حوادث و رویدادهای یکم تا پانزدهم آذرماه 1359، تهران: ارتش جمهوری اسلامی ایران، نیروی دریایی، دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی، 1390، ص359 و 360.