اشخاص
چمران، مصطفی
فاطمه کثیری
2133 بازدید
مصطفی چمران (1360ـ1311) از شخصیت‌های تأثیرگذار در ایران و لبنان، وزیر دفاع جمهوری اسلامی ایران و بنیان‌گذار ستاد جنگ‌های نامنظم در دوران جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران بود.
مصطفی چمران ساوه‌ای 18 اسفند 1311 در تهران متولد شد. دوران متوسطه را در مدرسه دارالفنون و البرز گذراند. از پانزده‌سالگی در درس تفسیر قرآن آیت‌الله محمود طالقانی در مسجد هدایت تهران و درس فلسفه و منطق استاد مرتضی مطهری شرکت می‌کرد.[1]
چمران در سال 1332، همزمان با حوادث و مبارزات نهضت ملی نفت، فعالیت‌های سیاسی خود را شروع کرد. بعد از کودتای 28 مرداد و سقوط حکومت دکتر محمد مصدق، به نهضت مقاومت ملی ایران پیوست و در دانشکده فنی دانشگاه تهران پذیرفته شد. شانزدهم آذر همان سال، در حادثه دانشگاه تهران که به خاطر اعتراض دانشجویان به حضور ریچارد نیکسون (معاون رئیس‌جمهور آمریکا) به وقوع پیوست، مجروح شد.[2]
چمران خیلی زود در میان اعضای انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران فردی تأثیرگذار و بااستعداد شناخته شد. سال 1337 در رشته الکترومکانیک فارغ‌التحصیل[3] و در همان دانشکده فنی مربی شد.[4] همان سال با بورس تحصیلی در دانشگاه تگزاس پذیرفته شد. پس از کارشناسی ارشد، در رشته مهندسی برق ادامه تحصیل داد و مدرک دکترای الکترونیک و فیزیک پلاسما را از دانشگاه برکلی ایالت کالیفرنیا گرفت.[5]
سال 1340 نخستین عضو افتخاری و دائمی سازمان دانشجویان ایرانی در آمریکا شد،[6] اما به دلیل جهت‌گیری‌های خاص سازمان، با همکاری تعدادی از جوانان مبارز، انجمن اسلامی دانشجویان ایرانی در کالیفرنیا را تأسیس کرد و به دلیل فعالیت‌های سیاسی بر ضد حکومت پهلوی، بورسیه تحصیلی‌اش قطع شد.[7]
در سال 1340 با خانم تامسن هیمن ازدواج کرد. پس از استخدام در مؤسسه پژوهشی بل (یکی از مهم‌ترین مراکز علمی ـ صنعتی آمریکا) با خانواده به نیوجرسی رفت. سال 1342 همراه ابراهیم یزدی راهی مصر شد و مدت دو سال دوره‌های چریکی و جنگ‌های پارتیزانی آموخت و به دنبال آن مسئولیت آموزش چریک‌های ایرانی را به عهده گرفت.
چمران سال 1346 به آمریکا بازگشت و در سال 1349 به دعوت امام موسی صدر (رهبر شیعیان لبنان) به لبنان رفت. همسرش بعد از یک سال به علت شرایط سخت زندگی در لبنان، با فرزندانش به آمریکا بازگشت و از او جدا شد.[8] چمران در سال‌های سکونتش در لبنان، اداره مدرسه صنعتی ـ فنی جبل‌عامل را به عهده داشت. او در سال 1356 در لبنان با غاده جابر ازدواج کرد.[9]
در سال‌های 1351 و 1352 وارد جنگ مسلحانه بر ضد رژیم صهیونیستی در جنوب لبنان شد و با رهبران فلسطینی و یاسر عرفات تماس و همکاری داشت. بعد از ربوده شدن دوست و همرزمش، امام موسی صدر در 9 شهریور 1357، با پیروزی انقلاب اسلامی به شوق دیدار امام خمینی، بعد از 22 سال، در بهمن 1357 به ایران بازگشت.[10]
مرداد 1358 از طرف وزارت دفاع جمهوری اسلامی ایران، فرماندهی عملیات مقابله با فعالیت‌های جدایی‌طلبان در شهر پاوه کردستان را به عهده گرفت. با فرمان تاریخی حضرت امام خمینی در صبحگاه 27 مرداد 1358 و مقاومت و مجاهدت چمران و همرزمانش، سرانجام شهر پاوه در 28 مرداد 1358 آزاد شد.
چمران در 16 آبان 1358 از طرف امام خمینی به وزارت دفاع منصوب شد و 20 اردیبهشت 1359 به عضویت شورای عالی دفاع درآمد و مأموریت یافت گزارش کار ارتش را به طور مرتب ارائه کند.[11] همچنین او در اولین دوره مجلس شورای اسلامی خرداد 1359، یکی از نمایندگان منتخب مردم تهران بود.[12]
پس از شروع جنگ تحمیلی در 31 شهریور 1359، چمران به همراه آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای (نماینده امام در شورای عالی دفاع و نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی) به اهواز رفت و اولین حمله چریکی بر ضد نیروهای بعثی را که تا نزدیکی‌های اهواز پیشروی کرده بودند، با موفقیت انجام داد. به دنبال آن ستاد جنگ‌های نامنظم را با هماهنگی بین ارتش، سپاه پاسداران و نیروهای داوطلب مردمی در اهواز تشکیل داد.[13]
دکتر چمران با ایجاد واحد مهندسی فعال برای ستاد جنگ‌های نامنظم، موجب شد جاده‌های نظامی به‌سرعت در نقاط مختلف ساخته شود. او با نصب پمپ‌های آب در کنار کارون و احداث کانالی در مدت یک ماه، آب را به‌طرف تانک‌های عراقی روانه و با این تاکتیک پیشروی نیروهای دشمن به سمت اهواز را متوقف کرد.[14]
در آبان 1359 در عملیات آزادسازی سوسنگرد که به وسیله ارتش و سپاه و نیروهای جنگ‌های نامنظم انجام شد، پای چپش مجروح و قبل از بهبود کامل راهی جبهه شد. در 31 اردیبهشت 1360 با پیروزی در عملیات هماهنگ‌شده بین نیروهای ارتش، سپاه پاسداران و ستاد جنگ‌های نامنظم ارتفاعات الله‌اکبر و دهلاویه به تصرف نیروهای ایران درآمد.[15]
سی‌ویکم خرداد 1360 مصطفی چمران در خط مقدم جبهه جنوب (منطقه دهلاویه) حین سرکشی به سنگرها براثر اصابت ترکش خمپاره به پشت سرش زخمی شد. در بیمارستان سوسنگرد کمک‌های اولیه انجام شد، ولی حین انتقال به بیمارستان اهواز در آمبولانس به شهادت رسید. مردم پیکر او را ابتدا در اهواز و سپس در تهران از مقابل مجلس شورای اسلامی تشییع کردند و 2 تیر 1360 در قطعه 24 بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد. بنای یادبودی در دهلاویه، نزدیک جاده سوسنگرد ـ بستان، محل شهادتش، ساخته شده است.[16]
از شهید چمران مناجات‌ها و دست‌نوشته‌های عارفانه‌ای به جا مانده است. تعدادی از کتاب‌های او که به کوشش برادرش، مهدی چمران و توسط بنیاد شهید چمران در سه گروه منتشر شده، عبارت‌اند از: دست‌نوشته‌های تاریخ‌دار با عنوان «خدا بود و دیگر هیچ»، «جهاد و شهادت»، «علی زیباترین سروده هستی»؛ مجموعه سخنرانی‌ها با عنوان «انسان و خدا»، «کردستان»، «لبنان»؛ گزارش‌های عارفانه و مختصر از حماسه‌ها و عملیات‌های جنگ تحمیلی همچون «رقصی چنین میانه میدانم آرزوست».[17]
فیلم کوتاه «به یاد سردار شهید دکتر چمران» به کارگردانی محمدرضا پاسدار در سال 1361[18] و فیلم بلند «چ» که 2 روز از زندگی چمران را در نبرد پاوه نمایش می‌دهد، به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا در سال 1392 ساخته شدند.[19] در سال‌های 1375ـ1372 مجموعه تلویزیونی سیمرغ در مورد نقش چمران و خلبانان احمد کشوری و علی‌اکبر شیرودی در واقعه شهر پاوه ساخته شد.[20]
[1]. دایرة‌المعارف انقلاب اسلامی ویژه نوجوانان و جوانان، ج2، تهران: سوره مهر، 1384، ص60.
[2]. همان، ص60 و 61؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، ج11: شهید سرافراز دکتر مصطفی چمران، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1378، ص5.
[3]. نجف‌پور، مجید، پرستوی دهلاویه، تهران: مؤسسه فرهنگی هنری و مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1393، ص30 و 37.
[4]. یاران امام به روایت اسناد ساواک، ج11، ص6.
[5]. نجف‌پور، مجید، پرستوی دهلاویه، ص38.
[6]. یاران امام به روایت اسناد ساواک، ج11، ص7.
[7]. نجف‌پور، مجید، پرستوی دهلاویه، ص42ـ40.
[8]. همان، ص46 و 62 و 76؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، ج11، ص9.
[9]. جعفریان، حبیبه، نیمه پنهان ماه 1: چمران به روایت همسر شهید، تهران: روایت فتح، 1378، ص11؛ نجف‌پور، مجید، پرستوی دهلاویه، ص63.
[10]. نجف‌پور، مجید، پرستوی دهلاویه، ص99 و 100.
[11]. دایرة‌المعارف انقلاب اسلامی ویژه نوجوانان و جوانان، ج2، ص62؛ نجف‌پور، مجید، پرستوی دهلاویه، ص135.
[12]. یادنامه اولین سالگرد شهادت شهید دکتر مصطفی چمران، بنیاد شهید چمران، 1361، ص15؛ دایرة‌المعارف انقلاب اسلامی ویژه نوجوانان و جوانان، ج2، ص62.
[13]. یادنامه اولین سالگرد شهادت شهید دکتر مصطفی چمران، ص15 و 16.
[14]. نجف‌پور، مجید، پرستوی دهلاویه، ص153 و 154.
[15]. همان، ص175؛ یادنامه اولین سالگرد شهادت شهید دکتر مصطفی چمران، ص20ـ17؛ یاران امام به روایت ساواک، ج11، ص32.
[16]. فتاحی، شیوا، قطعه‌ای از آسمان دهلاویه، تهران: سازمان هنری و ادبیات دفاع مقدس، 1393، ص72؛ دایرة‌المعارف انقلاب اسلامی ویژه نوجوانان و جوانان، ج2، ص62.
[17]. شاهد یاران، ش37، آذر 1387، ص72.
[18]. فراستی، مسعود، فرهنگ فیلم‌های جنگ و دفاع ایران (1391ـ1359)، تهران: ساقی، 1392، ص310.
[19]. ماهنامه سینمایی فیلم، سال سی‌ودوم، ش473، اردیبهشت 1393، ص60.
[20]. همان، ش245، 5 آذر 1378، ص110 و 111.
