عملیات‌ها
عملیات ثامن‌الائمه (علیه‌السلام)
لیلا حیدری باطنی
525 بازدید
عملیات آفندی ثامن‌الائمه‌علیه‌السلام اولین عملیات مشترک ارتش و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در جنگ تحمیلی بود که با محوریت لشکر 77 پیاده خراسان در 5 مهر 1360 در محور آبادان به شرق کارون در استان خوزستان انجام شد. هدف این عملیات شکستن حصر آبادان بود که با موفقیت انجام شد.
پس از عزل بنی‌صدر از مقام فرماندهی کل قوا، امکان همکاری مشترک سپاه و ارتش میسر شد. پس از سقوط خرمشهر، ارتش بعث در 10 آبان 1359 با احداث پل روی رودخانه بهمن‌شیر در منطقه ذوالفقاری شمال آبادان توانست این شهر را محاصره کند.[1] بلافاصله پس از آن، در 14 آبان 1359، امام خمینی فرمان «حصر آبادان باید شکسته شود» را صادر کردند.[2]
لشکر 77 پیاده خراسان ارتش با دریافت مسئولیت منطقه عملیاتی خرمشهر و آبادان از فرماندهی اروند، در اواخر اسفند 1359 وارد جنوب شد.[3] یکی از اولین کارهایی که پس از استقرار لشکر 77 انجام شد، احداث جاده‌ای به طول هجده کیلومتر بود که امکان تردد به آبادان را فراهم می‌کرد.[4]
لشکر 77 با موفقیت در عملیات‌های محدودی مانند تپه‌های مَدَن یا میدان تیر آبادان در 25 اردیبهشت 1360 و دارخُوین در 21 خرداد 1360، توانست روحیه نیروهای عمل‌کننده را بازگرداند. ارتش بعث با شکست در این عملیات‌ها، تاکتیک دفاعی در پیش گرفت و با عقب‌نشینی از شرق کارون و حفظ منطقه محدودی از آن، به تحکیم مواضع پدافندی اکتفا کرد.[5]
قرارگاه نیروی زمینی ارتش، خرداد 1360 طرح عملیات آفندی و گسترده‌ای تدارک دید. این قرارگاه مأموریت اجرای آن را به لشکر 77 خراسان واگذار کرد.[6] ابتدا عملیات شکست حصر آبادان با طرح حمزه‌علیه‌السلام نام‌گذاری شد[7] اما طرح نهایی، با نام عملیات ثامن‌الائمه‌علیه‌السلام در 26 شهریور 1360 به تصویب رسید.[8]
یکی از اهداف اصلی عملیات، بُعد تبلیغاتی و افزایش روحیه مردم بود. به این منظور قرار بود عملیات در سال‌روز تهاجم ارتش بعث به خاک ایران در 31 شهریور 1360، انجام شود؛ ولی کمبود مهمات و آمادگی دشمن باعث شد عملیات با یک هفته تأخیر اجرا شود.[9]
توان رزمی لشکر 77 پیاده متشکل از سه تیپ شامل نُه گردان پیاده، دو گردان تانک، یک گردان سوار زرهی و گردان‌های توپخانه و مهندسی بود. علاوه بر آن یک گردان تانک سازمانی مرکز زرهی، یک گردان تانک از لشکر 16 زرهی قزوین، یک گردان امداد ژاندارمری، یک گردان تانک از لشکر 92 زرهی و گردان 107 ژاندارمری مستقر در منطقه آبادان ـ ماهشهر نیز تحت امر لشکر 77 قرار گرفتند. توان رزمی سپاه پاسداران نیز شامل پانزده گردان بود.[10]
فرمان اجرای عملیات، ساعت 1 بامداد 5 مهر 1360 صادر و با رمز «نصرُ من الله و فتحٌ قریب» از سه محور اصلی به فرماندهی حسن باقری در محور دارخوین، سیدیحیی رحیم صفوی در محور فیاضیه و علی عساکره در محور جاده آبادان ـ ماهشهر[11] و یک محور فرعی آغاز شد.[12]
با شروع عملیات، در اولین ساعات 5 مهر، تیپ 1 گردان 136 پیاده لشکر 77 از منطقه ذوالفقاریه به خاکریزهای ارتش عراق در جاده ماهشهر ـ آبادان هجوم بردند. گردان 163 پیاده، پس از حمله به سمت خاکریز دشمن در حوالی جاده آبادان ـ اهواز، با آتش سنگین توپخانه آنان مواجه شدند. پس از آن، تیپ 2 در جبهه فیاضیه و تیپ 3 در جبهه دارخوین، که این دو جبهه از محورهای اصلی عملیات محسوب می‌شدند، پیشروی کردند و علاوه بر تلفات و خسارات فراوان به ارتش عراق، 122 نفر را نیز به اسارت گرفتند. گردان 163 نیز با به اسارت گرفتن دو گردان از نیروهای عراقی، به اهداف مورد نظر رسید. با تصرف روستای مارِد، پل قَصبه و پیشروی نیروهای ایران به سوی پل حَفار، موقعیت و شرایط فرماندهان عراق در شرق کارون وخیم شد. نیروهای ایران با آتش زدن سطح رود کارون، برای قطع ارتباط شرق و غرب کارون در حد فاصل دو پل قصبه و حفار، پدافند کردند.[13] بنابراین نیروهای محورهای فیاضیه و دارخوین به هم پیوستند و یک خط پدافندی در شرق کارون ایجاد کردند و نیروهای عراق در شرق کارون را محاصره کردند. به‌طوری‌که سی دستگاه تانک عراقی به همراه فرمانده‌شان تسلیم شدند. گردان‌های 163 و 122 از تیپ 2 نیز از سمت شمال به پیشروی و پاک‌سازی ادامه دادند.[14] دمای هوا در منطقه عملیات، 42 درجه بالای صفر بود.[15]
همچنین رزمندگان از میدان‌های مین و تله‌های انفجاری گذشتند و با نزدیک شدن به مواضع دشمن، ارتش بعث را غافلگیر کردند.[16] در کمتر از 24 ساعت، رزمندگان محور دارخوین پس از دور زدن نیروهای دشمن از منطقه نهر شادِگان و نیروهای جبهه فیاضیه با شکستن مقاومت دشمن، بین دو محور الحاق کردند. با اجرای کامل عملیات در دو محور دارخوین و فیاضیه، پل‌های قصبه و حفار بسته و دشمن محاصره شد. دستاورد نخستین روز عملیات، تعداد زیادی اسیر، تصرف اهداف پیش‌بینی‌شده و آسیب اساسی لشکر 3 زرهی عراق بود.[17]
در دومین روز عملیات ثامن‌الائمه‌علیه‌السلام، 6 مهر 1360، فرماندهان عملیات دستور بمباران یک انبار مهمات عراق در حفار شرقی را دادند. در پایان روز، شرق کارون به تصرف کامل نیروهای ایران درآمد و یگان‌ها به پاک‌سازی منطقه و جمع‌آوری اسرا مشغول شدند و با تلاش رزمندگان، همه پل‌های مواصلاتی از جمله پل حفار شرقی و پل قصبه غربی که اتکای نیروهای عراق در جناح غربی به آن بود، منهدم شد. بنابراین عملیات پس از دو روز با رسیدن به تمامی اهداف، به پایان رسید. در این عملیات سرگرد پرویز حبرانی، فرمانده گردان 110 پیاده لشکر 77، به شهادت رسید.[18]
عملیات ثامن‌الائمه‌علیه‌السلام نقطه عطف تاریخ جنگ ایران و عراق به شمار می‌رود، زیرا این عملیات از سویی پایان نبردهای نیمه‌گسترده و عامل تحول استراتژیک در یک‌ساله ابتدایی جنگ بود و از سوی دیگر نخستین گام برای آغاز عملیات‌های گسترده و آزادسازی مناطق اشغالی محسوب شد.[19]
همچنین در این عملیات خلبانان هوانیروز با چهل فروند بالگرد، 1200 ساعت پرواز کردند تا 620 مجروح و هشتصد رزمنده را جابه‌جا و 35 تن بار و مهمات را حمل و تخلیه کنند.[20]
از دستاوردهای عملیات، علاوه بر آزادسازی بیش از 150 کیلومتر مربع از خاک ایران، پیامد معنوی و روانی آن است. پس از یک سال از آغاز تجاوز عراق به ایران، نیروهای ایرانی نتوانستند ضربه کاری و چشمگیری به ارتش دشمن وارد کنند. فرماندهان عراقی هم شکست را پذیرفته و آن را «عقب‌نشینی تاکتیکی» عنوان کردند.[21]
از دیگر نتایج به‌دست‌آمده می‌توان به پاک‌سازی مناطق بین مارد، سلمانیه و جنوب محور ماهشهر، آبادان، آزادسازی دو جاده مهم ماهشهر ـ آبادان و اهواز ـ آبادان و تصرف سه پل مواصلاتی دشمن روی رود کارون اشاره کرد.[22]
در این عملیات حدود 1800 نفر از نیروهای عراقی کشته و زخمی شدند و تعداد 1500 نفر از نیروهای عراق به اسارت درآمدند. نود دستگاه تانک و نفربر، صد دستگاه خودرو، چندین انبار مهمات و دو پل منهدم شد. از غنائم به‌دست‌آمده نیز می‌توان به صدوشصت دستگاه تانک و نفربر، صدوپنجاه دستگاه خودرو، سی دستگاه بولدوزر، پنج قبضه توپ 152 میلیمتری، دو قبضه کاتیوشا، تعدادی تفنگ 106 میلیمتری و سلاح سبک و سنگین و مقداری مهمات اشاره کرد.[23] با استفاده از این غنائم، سپاه پاسداران اولین یگان زرهی خود را با نام تیپ 30 زرهی سازماندهی کرد. همچنین با غنیمت گرفتن بیست قبضه توپ 152 و 122 میلیمتری از ارتش عراق، نخستین توپخانه سپاه تشکیل شد.[24]
پس از این عملیات، هفت تن از فرماندهان ارشد ارتش عراق با دستور مستقیم صدام تیرباران شدند. فرماندهی کل نیروهای مسلح عراق هم فرماندهان خود را تهدید کرد که باید با فراریان از میدان نبرد برخورد قاطع شود، در غیر این صورت، مسئولیت این کار بر عهده فرماندهان خواهد بود. همچنین هرکدام از فرماندهان یگان‌های عراقی که براثر حمله ایران مواضع خود را از دست بدهد، باید ظرف سه روز منطقه را بازپس گیرد، در غیر این صورت به اعدام محکوم خواهد شد.[25]
[1]. علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج1، تهران: مرزوبوم، 1391، ص218 و 219.
[2]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، تهران: سوره سبز، چ سی‌وپنجم، 1393، ص64.
[3]. همان؛ سروری، روح‌الله، جاودانی، ابوالقاسم، عملیات ثامن‌الائمه، ج1، دفتر اول، تهران: هیئت معارف جنگ، 1384، ص99 و 100؛ حسینی، سیدیعقوب، جوادی‌پور، محمد، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، ج3: اشغال خرمشهر و شکستن حصر آبادان، تهران: سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، 1373، ص217.
[4]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی1: خوزستان در جنگ، تهران: صریر، 1389، ص100.
[5]. همان، ص119.
[6]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، ص64.
[7]. سلیمانی‌خواه، نعمت‌الله، این سوی اروند جایی برای دشمن نیست، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1393، ص465.
[8]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، ص64.
[9]. سروری، روح‌الله، جاودانی، ابوالقاسم، عملیات ثامن‌الائمه، ج1، دفتر اول، ص186 و 187
[10]. حسینی، سیدیعقوب، جوادی‌پور، محمد، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، ج3، ص254 و 255.
[11]. سلیمانی‌خواه، نعمت‌الله، این سوی اروند جایی برای دشمن نیست، ص475 و 476 و 482 و 491.
[12]. دری، حسن، اطلس راهنما5: کارنامه نبردهای زمینی، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1381، ص78؛ دائرة‌المعارف انقلاب اسلامی ویژه نوجوانان و جوانان، ج1، تهران: سوره مهر، 1384، ص258.
[13]. سلیمانی‌خواه، نعمت‌الله، این سوی اروند جایی برای دشمن نیست، ص480ـ478.
[14]. همان، ص475 و 476؛ سروری، روح‌الله، جاودانی، ابوالقاسم، عملیات ثامن‌الائمه، ج1، دفتر اول، ص188 و 198-194 و 201.
[15]. ایزدی، یدالله، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب پانزدهم: شکستن محاصره آبادان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1396، ص1056.
[16]. دائرة‌المعارف انقلاب اسلامی ویژه نوجوانان و جوانان، ج1، ص257 و 258.
[17]. دری، حسن، اطلس جنگ ایران و عراق، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1389، ص46.
[18]. سروری، روح‌الله، جاودانی، ابوالقاسم، عملیات ثامن‌الائمه، ج1، دفتر اول، ص204 و 205.
[19]. دری، حسن، اطلس جنگ ایران و عراق، ص46.
[20]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، ص64.
[21]. سروری، روح‌الله، جاودانی، ابوالقاسم، عملیات ثامن‌الائمه، ج1، دفتر اول، ص206 و 207؛ دائرة‌المعارف انقلاب اسلامی ویژه نوجوانان و جوانان، ج1، ص259.
[22]. دری، حسن، اطلس راهنما5، ص78.
[23]. همان؛ ایزدی، یدالله، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب پانزدهم، ص1084.
[24]. سلیمانی‌خواه، نعمت‌الله، این سوی اروند جایی برای دشمن نیست، ص499.
[25]. ایزدی، یدالله، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب پانزدهم، ص1085
