مفاهیم و اصطلاحات

جنگ شهرها

ندا مراد
1906 بازدید

جنگ شهرها مجموعه اقدام‌هایی برضد مراکز حیاتی، حساس و مهم و مردم یک کشور است که دشمن به منظور از بین بردن یا تضعیف روحیه و اراده ملی مردم آن کشور انجام می‌دهد تا بتواند آن‌ها را وادار به تسلیم یا اراده خود را به آن‌ها تحمیل کند.

اصطلاح جنگ شهرها از اسفند 1363 و در اواسط دوره جنگ تحمیلی عراق برضد ایران رایج شد و پیش از آن با عنوان بمباران مناطق مسکونی یاد می‌شد. منظور از شهرها مناطق مسکونی، غیرنظامی، تجاری و فرهنگی است.‌‌[1]

جنگ شهرها یکی از شیوه‌های بسیار مؤثر در اعمال قدرت نظامی است که با بهره‌گیری از نیروی هوایی (هواپیماهای شکاری، بمب‌افکن، بالگردها و...)، توپ‌خانه‌های دوربرد و گاهی پایگاه‌های موشکی (شامل موشک‌های کوتاه‌برد، میان‌برد یا دوربرد) و با هدف بمباران مناطق عمومی، مسکونی و اقتصادی طرف مقابل و فرسایش اراده او و تحمیل اراده خود صورت می‌گیرد. این جنگ ریشه و مبانی روانی دارد و آن را بدترین نوع جنگ روانی دانسته‌اند.[2] در حقوق بین‌الملل، گلوله‌باران و بمباران مناطق مسکونی ممنوع است و ارتکاب جرائم برضد افراد غیرنظامی، جنابت جنگی است.

جنگ شهرها به مفهوم بمباران و گلوله‌باران مناطق مسکونی از 13 فروردین 1358 شروع شد. در این روز یک فروند بالگرد عراقی به حریم هوایی پست گمرکی بهرام‌آباد شهر مهران حمله کرد. حمله‌های هوایی و توپ‌خانه‌ای عراق همراه با درگیری‌های مرزی به ‌صورت محدود ادامه یافت و در 17 فروردین 1359 براثر آتش سنگین توپ‌خانه عراق، پانزده نفر از غیرنظامیان در قصرشیرین زخمی شدند.[3]  

هجوم سراسری ارتش عراق به ایران با تهاجم هوایی در ساعت 14 روز 31 شهریور 1359 به تهران و سایر شهرهای کشور آغاز شد. علاوه بر هواپیماها، توپ‌خانه‌های دوربرد دشمن نیز شهرهای مرزی ایران را زیر آتش قرار دادند.[4]

از روزهای آغازین جنگ، بسیاری از شهرهای ایران از جمله آبادان، خرمشهر، دزفول، ایلام، مهران، دهلران، اندیمشک و شوش هدف حمله هوایی و گلوله‌باران توپ‌خانه‌ای و موشکی ارتش عراق قرار گرفتند. بامداد 17 مهر 1359، با اصابت سه‌ فروند موشک فراگ 7 به مناطق مسکونی، شهر جنگ بعد تازه‌ای یافت. این نوع حمله‌ها از آن به بعد، به یکی از راهبردهای اصلی نظامی رژیم بعث تبدیل شد.[5]

معمولاً عراق با شروع هر عملیات ایران، حمله به شهرها را در تلافی جبهه‌های جنگ آغاز می‌کرد.[6] اهداف عراق از به‌ کارگیری جنگ شهرها، تضعیف اراده مردمی، خنثی کردن عملیات‌های موفقیت‌آمیز ایران یا جبران شکست‌های خود، کاهش توان اقتصادی ایران، واداشتن ایران به مذاکره و پایان دادن به جنگ، کاهش اعزام نیروهای مردمی به جبهه‌های جنگ، تشدید جنبه فرسایشی جنگ، افزایش میزان نفوذ قدرت‌های بزرگ در جنگ و افزایش زمینه‌های مداخله در جنگ ایران و عراق بود.[7]

همزمان با عملیات بیت‌المقدس، که از 10 اردیبهشت تا 3 خرداد 1361 در منطقه غرب کارون انجام شد، توپ‌خانه عراق آبادان را زیر آتش گرفت و نیروی هوایی عراق اولین بار به سمت خارک هجوم برد. پس از عملیات بیت‌المقدس و آزادسازی خرمشهر، شهرهای مرزی از پیرانشهر تا خرمشهر زیر آتش شدید دشمن قرار گرفت. شهرهای ایلام و کرمانشاه نیز مورد حمله قرار گرفتند. با آغاز عملیات رمضان در 22 تیر 1361 در شرق بصره، نیروی هوایی عراق در طول هشت روز، هفده بار به شهرهای ایران حمله کرد.[8]

عراق قصد داشت با جلوگیری از صدور نفت، اقتصاد متکی به نفت ایران را فلج کند و مردم را که بزرگ‌ترین پشتوانه برای ادامه نبرد با متجاوز بودند، از پشتیبانی جنگ باز دارد. به این شکل عراق می‌خواست ایران را از پافشاری بر مواضع خود باز دارد و ناچار به قبول آتش‌بس کند.[9] در سال 1362 موشک‌های میان‌برد به کار گرفته شدند.[10]

حمله به شهرهای مرزی ایران مکرر انجام می‌شد، اما ایران به منظور رعایت اصول اخلاقی، انسانی و دینی خود و محترم شمردن قوانین بین‌المللی از مقابله‌به‌مثل خودداری می‌کرد.[11]

تا اواخر 1362 و تا پیش از عملیات خیبر این راهبرد غیرانسانی عراق ادامه داشت و ایران همچنان خویشتن‌داری می‌کرد؛ ولی با تداوم حمله‌های عراق، امام خمینی در 18 بهمن 1362 موافقت خود را با مقابله‌به‌مثل محدود علیه مراکز صنعتی، سیاسی و نظامی عراق اعلام کردند[12] و ایران برای اولین بار در 24 بهمن 1362 شهرهای بصره، مندلی و خانقین را هدف حمله‌های توپ‌خانه‌ای قرار داد. بعد از این حمله‌ها، قراردادی مبنی بر قطع حمله به شهرهای غیرنظامی بین دو کشور بسته شد، اما در اوایل خرداد 1363 عراق دوباره به شهرهای مرکزی و جنوبی ایران حمله کرد. در نتیجه رئیس‌جمهوری ایران، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، در 15 خرداد 1363 اعلام کرد که جمهوری اسلامی ناگزیر است مقابله‌به‌مثل کند و در پی آن، شهرهای مرزی عراق از جمله بصره، با توپ‌خانه هدف قرار گرفتند. بعد از مقابله‌به‌مثل ایران، به درخواست دبیرکل سازمان ملل و با موافقت ایران و عراق مقرر شد که از 22 خرداد هیچ‌یک از دولت‌ها به مناطق مسکونی یکدیگر تعرض نکنند، اما عراق بارها این توافق را زیر پا گذاشت.[13] پنجم اسفند 1362 پس از عملیات خیبر که از 3 اسفند در هورالهویزه آغاز شده بود، حمله‌های عراق به مناطق مسکونی با موشک‌باران خرم‌آباد آغاز شد.[14]

رژیم عراق در پی ناکامی در منطقه عملیاتی خیبر و تغییر توازن قوا به نفع جمهوری اسلامی ایران، از اواسط اردیبهشت 1363 رویه جدیدی را با حمله به کشتی‌های باری و نفتکش‌ها در خلیج‌فارس آغاز کرد.‌‌[15]

مرداد 1363 سرهنگ قذافی، رهبر لیبی، یک سکوی پرتاب موشک اسکاد بی به همراه سی فروند موشک به ایران هدیه داد. سی موشک هم از کره شمالی خریداری شد و یک سایت پدافند هوایی سام هم از لیبی گرفته شد.[16]

ایران در 8 بهمن 1363 در مورد نقض توافق عدم تعرض به مناطق مسکونی توسط عراق به سازمان ملل اعتراض کرد که نتیجه‌ای نداشت. در برابر حمله‌های عراق به شهرهای ایران، در سال 1363 ایران برای اولین بار کرکوک و بغداد را هدف موشک‌های خود قرار داد تا عراق را از حمله به شهرهای ایران بازدارد. این حمله‌ها تا پایان جنگ ادامه داشت.[17]

ارتش عراق با مجهز شدن به میگ‌های 25 ساخت شوروی، توانست در تیر 1363 دیوار صوتی در تهران را بشکند.[18]

جنگ شهرها از سال 1363 تا 1367 به هفت مرحله تقسیم می‌شود. مرحله اول از اسفند 1363 تا 17 فروردین 1364 است. در این مرحله، در پاسخ حمله‌ عراق به تهران، اولین موشک ایران در 23 اسفند 1363 به بانک رافدین در بغداد اصابت کرد.

مرحله دوم از 5 خرداد 1364 آغاز شد. مرحله سوم همزمان با عملیات‌های کربلای 4 (3 تا 5 دی 1365 در ابوالخصیب) و کربلای 5 (19 دی تا 2 اسفند 1365) آغاز شد و تا 30 بهمن 1365 ادامه یافت. مرحله چهارم در 18 فروردین 1366 هم‌زمان با عملیات کربلای 8 (18 تا 22 فروردین 1366) شروع شد و تا اوایل شهریور 1366 ادامه یافت. مرحله پنجم از 18 شهریور 1366 و در آستانه سفر خاویر پرز دکوئیار، دبیرکل سازمان ملل متحد به تهران برای واداشتن ایران به پذیرش قطعنامه 598 آغاز شد و تا 27 آبان ادامه یافت. مرحله ششم از 8 اسفند 1366 با بمباران شدید تهران آغاز شد و 11 اسفند حمله‌های موشکی آغاز شدند. مرحله هفتم از 21 فروردین 1367 شروع شد و تا پایان این ماه ادامه داشت.[19]

اوایل بهمن 1363، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای اعلام کرد: «از این پس، در قبال هر حمله به مردم کشورمان، به همان‌گونه پاسخ خواهیم گفت و چنانچه صدام حسین تهدیدات خود را به اجرا درآورد، به ‌طور قطع شهرهای خانقین، بصره و مندلی را بمباران خواهیم کرد. ما صادقانه مراتب تأسف خود را به اطلاع مردم این سه شهر می‌رسانیم و از آنان می‌خواهیم که به‌سرعت شهرهای مزبور را ترک نمایند.»[20]

پیش از آغاز عملیات بدر، عراق در 13 اسفند 1363 به کارخانه لوله‌سازی شرکت نفت اهواز حمله کرد و در یک هفته، به ده شهر حمله کرد.[21]

در سال 1364 بر تراکم و تعداد حمله‌های عراق افزوده شد و شهرهای مرکزی ایران چون اراک، قزوین و قم و شهرهای حاشیه جنوبی دریای خزر چون رشت، چالوس و نوشهر هم هدف تجاوز هواپیماهای عراقی قرار گرفتند.

شورای امنیت سازمان ملل متحد، در بیانیه‌ای خواستار توقف حمله به شهرها، خودداری از کابرد سلاح شیمیایی و حفظ امنیت خطوط هوایی بین‌المللی شد.

بهار 1364 سوءقصدی به امیر کویت شد. پس از این اتفاق، عراق به بهانه همکاری ایران در این سوءقصد، 234 بار در خرداد به ایران حمله کرد. پس از عملیات والفجر 8 که از 20 بهمن تا 1 اسفند 1364 در فاو انجام شد، در‌ 1 اسفند 1364 هواپیمای مسافربری حامل شیخ‌ فضل‌الله محلاتی به همراه هشت نفر از نمایندگان مجلس در شمال اهواز مورد اصابت موشک‌های عراق قرار گرفت.[22]

حملات عراق در سال 1365 نیز ادامه داشت. ایران نیز در تیر و مرداد 1365 به کرکوک و بغداد موشک‌هایی شلیک کرد.[23] در ماه‌های شهریور، مهر و آبان 1365 مناطق صنعتی، کارگری، اقتصادی و نفتی و نیز شهرها و مناطق مسکونی و مناطق عملیاتی زیر شدیدترین بمباران‌های دشمن قرار گرفتند.[24]

پس از عملیات کربلای 5 عراق 26 حمله موشکی به ایران انجام داد. شوروی با تجهیز عراق، نقش زیادی در افزایش حمله‌های هوایی عراق به شهرهای ایران داشت و پس از سفر وزیر خارجه ایران به شوروی در اسفند 1365، حملات به‌شدت کاهش یافت.[25]

با شروع عملیات کربلای 5، روز 19 دی 1365 جنگنده‌های عراقی، سوسنگرد و دزفول را بمباران کردند. از اوایل سال 1365 شوروی هواپیمای مدرن سوخو 22 را هم در اختیار ارتش عراق قرار داده بود.[26]

سال 1366 عراق حمله‌های شیمیایی خود را به ایران آغاز کرد. در فروردین، در خرمشهر از بمب‌های سیانوری استفاده کرد. در اردیبهشت نیز در بانه از بمب‌های شیمیایی استفاده کرد. در تیر سردشت را بمباران شیمیایی کرد که 4500 نفر مجروح و 30 نفر به شهادت رسیدند. پس از این واقعه، بمباران شهرها نیز از سر گرفته شد و تا پایان تابستان افزایش یافت. این روند تا دی‌ماه سیر نزولی پیدا کرد، اما در بهمن و اسفند دوباره شدت یافت. در اسفند نوزده بار به مناطق مختلف حمله موشکی کرد. دوازدهم اسفند برای اولین بار تهران هم هدف موشک‌های دوربرد عراق قرار گرفت.[27]

در فروردین 1367 نیز حمله‌های موشکی شدت بیشتری یافت. پس از قبول قطعنامه نیز حمله‌های هوایی به شهرهای ایران تا 19 مرداد 1367 ادامه داشت.[28]

[1]. پیکانی، محمدحسین، جنگ شهرها و دفاع موشکی تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع‌مقدس، 1391، ص47.

[2]. رشید، محسن، اطلس آماری جنگ شهرها، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1397، ص185.

[3]. همان، ص186 و 187.

[4]. همان، ص19.

[5]. پیکانی، محمدحسین، جنگ شهرها و دفاع موشکی تهران، ص76؛ شاه‌آبادی، حمیدرضا، تهران و دفاع مقدس، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1393، ص87.

[6]. علایی، حسین، تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق، ج2، تهران: مرز و بوم، 1395، ص72.

[7]. رشید، محسن، اطلس آماری جنگ شهرها، ص187.

[8]. همان، ص51؛ رشید، محسن،‌ اطلس جنگ ایران و عراق، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1379، ص49.

[9]. رشید، محسن، اطلس آماری جنگ شهرها، ص83.

[10]. همان، ص67.

[11]. شاه‌آبادی، حمیدرضا، تهران و دفاع مقدس، ص88.

[12]. پیکانی، محمدحسین، جنگ شهرها و دفاع موشکی تهران، ص76.

[13]. شاه‌آبادی، حمیدرضا، تهران و دفاع مقدس، ص89 و 90.

[14]. علایی، حسین، تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق، ج2، ص72.

[15]. پیکانی، محمدحسین، جنگ شهرها و دفاع موشکی تهران، ص78.

[16]. علایی، حسین، تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق، ج2، ص92 و 93.

[17]. شاه‌آبادی، حمیدرضا، تهران و دفاع مقدس، ص90.

[18]. رشید، محسن، اطلس آماری جنگ شهرها، ص84.

[19]. همان، ص191ـ189؛ رشید، محسن،‌ اطلس جنگ ایران و عراق، ص73.

[20]. فصل‌نامه نگین ایران، سال دهم، ش36، بهار 1390، ص30.

[21]. علایی، حسین، تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق، ج2، ص93.

[22]. رشید، محسن، اطلس آماری جنگ شهرها، ص99 و 100.

[23]. همان، ص115 و 116.

[24]. قمصریان، مهدی، عملیات استانچ، تهران: امیری، 1389، ص60.

[25]. رشید، محسن، اطلس آماری جنگ شهرها، ص116.

[26]. همان، ص318.

[27]. رشید، محسن، اطلس آماری جنگ شهرها، ص132 و 133.

[28]. حسین، علایی، تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق، ج2، ص318.