مکان‌ها

چزابه

ناهید خدایی
2566 بازدید

تنگه چزابه راهی است تنگ و باریک در شش کیلومتری شمال غرب بستان، نزدیک به مرز عراق با عرض یک تا سه کیلومتر که از شمال به منطقه رملی و در جنوب به هور محدود شده است. چزابه محل درگیری‌های شدیدی بین ایران و عراق در ابتدای جنگ بود و اسفند 1360 در عملیات مولای متقیان‌علیه‌السلام به طور کامل آزاد شد.

تنگه چزابه یکی از پنج مسیر اصلی هجوم ارتش عراق به خوزستان بود. دو جاده نظامی در دو سوی آن قرار دارد؛ جاده‌ای در خاک ایران که چزابه را به فکه و جاده دیگری که در خاک عراق حلفائیه را به عماره وصل می‌کند. این تنگه از جنبه نظامی مهم و راهبردی محسوب می‌شود.[1]

روستای چزابه در مدخل ورودی این تنگه قرار دارد. با حمله نیروهای عراقی و اشغال این منطقه در سوم مهر 1359، مردم روستا مجبور به ترک آن شدند و چون در طول هشت سال جنگ در این منطقه درگیری بود، دیگر کسی به روستا بازنگشت. این روستا کم‌کم متروکه شد و به‌تدریج بقایای آن از بین رفت.[2] در شمال این تنگه، چند پاسگاه مرزی و منطقه فکه قرار دارد و جنوب و شرق آن دشت آزادگان است. تنگه چزابه راهی برای ورود به دشت آزادگان از سمت شمال است.[3]

ارتش عراق برای تصرف اهواز و نهایتاً اشغال خوزستان باید دشت آزادگان را پشت‌سر می‌گذاشت و سوسنگرد و منطقه جنوب هویزه را تصرف می‌کرد. در چنین وضعیتی جاده بستان ـ سوسنگرد ـ اهواز بهترین مسیر تدارک‌رسانی به نیروهای عراقی بود. بدین‌سبب لشکر 9 زرهی عراق، برای اشغال دشت آزادگان و محاصره اهواز از سمت غرب، با دو فرماندهی مستقل از دو محور مجزا به این منطقه هجوم آورد؛ یکی تنگه چزابه ـ بستان ـ سوسنگرد و دیگری طلائیه ـ جفیر ـ کرخه‌کور. جاده چزابه ـ سوسنگرد از نظر نظامی محور مهمی بود.[4]

عراقی‌ها 25 شهریور 1359، به پاسگاه مرزی سوبله در پانزده کیلومتری شمال غرب بستان و شمال تنگه چزابه حمله کردند. بیست‌وپنج نفر از نیروهای ژاندارمری و مردمی به مقابله برخاستند که تعدادی از آنها شهید و اسیر و بقیه پراکنده شدند.[5]

ارتش عراق در ساعت 14 روز 31 شهریور در منطقه دشت آزادگان حرکت خود را از دو محور آغاز کرد. در محور چزابه، نیروهای تیپ 3 لشکر 92 زرهی اهواز با این استدلال که به علت نابرابری در مقابل دشمن، ایستادگی مغایر با اصول نظامی است، عقب‌نشینی کردند. عده‌ای از پاسداران و نیروهای مرزی ژاندارمری برای مدت کوتاهی مقاومت کردند، اما درنهایت ناچار به عقب‌نشینی شدند و پاسگاه سوبله اشغال شد.

یکم مهر 1359، پیاده‌نظام عراق و تکاوران سپاه چهارم عراق، از راه نیزار وارد تنگه شدند، جنگ تن‌به‌تن رخ داد و نیروهای مهاجم عقب‌نشینی کردند. دوم مهر همان سال پاسگاه کوشک سقوط کرد. نیروهای ایرانی دوباره حمله کردند و پاسگاه را پس گرفتند. در محور چزابه نیز پاسگاه سوبله آزاد شد، اما تا پایان روز دوباره اشغال شد.[6] سوم مهر ارتش عراق با اشغال چزابه و عبور از آن، به سمت تپه‌های الله‌اکبر و بستان پیشروی کرد.[7] آنها از این محور گذشتند و تا نزدیک اهواز پیش رفتند. این وضعیت تا سال 1360 ادامه داشت و نیروهای ایرانی برای آزادسازی مناطق اشغالی و مقابله با عراقی‌ها سلسله عملیات‌هایی طراحی و اجرا کردند. مهم‌ترین موضوعی که فرماندهان و طراحان عملیات را برای عملیات در منطقه دشت آزادگان (غرب سوسنگرد تا ساحل شرقی هورالعظیم) ترغیب می‌کرد، وجود تنگه چزابه در انتهای منطقه عملیات بود. چون با وجود هور در غرب دشت آزادگان، تنگه چزابه تنها راه ارتباطی ارتش عراق با خاک خود بود. اگر نیروهای ایرانی به تنگه چزابه می‌رسیدند، منطقه دفاعی محدود به تنگه چزابه می‌شد.

در اوایل مهر 1360، طراحی عملیاتی با حضور سرهنگ علی صیاد شیرازی (فرمانده نیروی زمینی ارتش)، محسن رضایی (فرمانده کل سپاه پاسداران)، حسن باقری (معاون فرماندهی کل سپاه)، غلامعلی رشید (از فرماندهان سپاه)، رحیم صفوی (از فرماندهان سپاه) و تیم طراحی ارتش آغاز شد.[8]

عملیات طریق‌القدس در 8 آذر 1360 به آزادسازی بستان انجامید. در شب نهم آذر حمله برای آزادسازی تنگه چزابه آغاز شد.[9] نیروهای عراقی به جنوب رودخانه سابله گریختند و در روز دوم عملیات به چزابه پاتک کردند که خنثی شد. پاتک‌ها روز سوم هم ادامه یافت و نیروهای ایرانی به ناچار عقب نشستند. درگیری سنگین در چزابه ادامه داشت.[10] با تثبیت منطقه عملیات، نیروها در تنگه چزابه مستقر شدند و آتش روزهای اول عراقی‌ها فروکش کرد. برای استحکام خط پدافندی، سه خاکریز از کناره هور تا رمل‌ها، احداث شد.[11] نهایتاً 30 آذر 1360، عراق نیروهایش را از منطقه خارج کرد و چزابه آزاد شد.[12]

در 17بهمن 1360 وقتی رزمندگان ایران آماده عملیات فتح‌المبین بودند، نیروهای پیاده ارتش عراق شروع به پیشروی کردند و تپه‌های نبعه (دو کیلومتری شمال‌غرب چزابه) را گرفتند. هجده گردان سپاه آماده برای عملیات فتح‌المبین، به‌تدریج به این منطقه اعزام و با عراقی‌ها درگیر شدند. پس از چهارده روز درگیری موفقیتی حاصل نشد و حدود هزار نفر از رزمندگان به شهادت رسیدند. تا اینکه یکم اسفند عملیات مولای متقیان‌علیه‌السلام به فرماندهی حسن باقری با چهار گردان از سپاه و دو گردان از ارتش انجام شد. آنها از شمال نبعه وارد عمل شدند و با در هم کوبیدن نیروهای عراقی، تپه‌های نبعه را تسخیر کردند. در نتیجه، عراقی‌ها تا خط قبلی عقب‌نشینی کردند و چزابه به‌طور کامل آزاد شد.[13]

اما این پایان ماجراهای تنگه چزابه نبود. درعملیات والفجر مقدماتی (17 بهمن 1361)، شمال این منطقه و پاسگاه‌های سوبله و صفریه یکی از محورهای عملیات بود. بار دیگر در اسفند 1362، در جریان عملیات خیبر، عملیات ایذایی والفجر 6 از تنگه چزابه به‌طرف دشت چیلات انجام شد. اما با موفقیت همراه نبود و چهارصد نفر از رزمندگان شهید و مفقودالاثر شدند.[14]

سال 1375، فیلم سفر به چزابه به کارگردانی رسول ملاقلی‌پور با موضوع جبهه چزابه ساخته شد.[15]

امروزه یادمان شهدای چزابه در محل تنگه چزابه و در غرب جاده فکه ـ بستان قرار دارد. سال 1379، هشت شهید گمنام در این منطقه به خاک سپرده شدند. تا مدت‌ها، بنای خاصی در اطراف آن نبود. پس از مهار آب‌گرفتگی‌های این منطقه، بنایی برای این شهیدان ساخته شد. سال 1388، بنای یادمان در زمینی به مساحت پنج هزار مترمربع طراحی شد و 1389 ساخت آن به مرحله اجرا درآمد. این یادمان دارای سه بخش اداری، رفاهی، رواق و صحن است.[16]

[1]. حبیبی، ابوالقاسم، دشت آزادگان در جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1381، ص21.

[2]. حیدری، زهرا، چزابه، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1393، ص21.

[3]. حیدری، زهرا، چزابه، ص16.

[4]. حبیبی، ابوالقاسم، دشت آزادگان در جنگ، ص36.

[5]. حیدری، زهرا، چزابه، ص34 و 35.

[6]. همان، ص39- 43.

[7]. احدی، محمد، حجت‌الله بنده‌‌علی، یادمان‌های دفاع مقدس، تهران: مرکز آموزشی و پژوهشی شهید سپهبد صیاد شیرازی، 1395، ص62.

[8]. حیدری، زهرا، چزابه، ص49-44.

[9]. همان، ص69 و 73.

[10]. حبیبی، ابوالقاسم، دشت آزادگان در جنگ، ص103.

[11]. حیدری، زهرا، چزابه، ص81.

[12]. حبیبی، ابوالقاسم، دشت آزادگان در جنگ، ص104.

[13]. حیدری، زهرا، چزابه، ص94-84؛ پورجباری، پژمان. اطلس جغرافیای حماسی1: خوزستان در جنگ، تهران: صریر، 1389، ص154.

[14]. حیدری، زهرا، چزابه، ص94 و 95.

[15]. فراستی، مسعود، فرهنگ فیلم‌های جنگ و دفاع ایران، تهران: ساقی، 1392، ص169.

[16]. احدی، محمد، حجت‌الله بنده‌‌علی، یادمان‌های دفاع مقدس، ص65.