مکان‌ها

پایگاه سوم شکاری

افسانه صادقی
4270 بازدید

پایگاه سوم شکاری ارتش جمهوری اسلامی ایران، در 25 کیلومتری شمال همدان واقع شده است. این پایگاه در زمان جنگ تحمیلی عراق برضد ایران یکی از فعال‌ترین پایگاه‌های نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران بود. از مهم‌ترین عملیات‌هایی که این پایگاه در آن حضور داشته، عملیات اچ 3 است.

سال 1323 با اعزام چند فروند هواپیمای «هایند» به همدان، گروه هوایی[1] در این شهر تشکیل و پایه‌گذار تأسیس پایگاه سوم شکاری شد. مهر 1352 تعدادی هواپیمای اف 4 وارد این پایگاه شد. تا قبل از این، هواپیماهای اف 5 در این پایگاه وجود داشت که با ورود هواپیماهای جدید، آن‌ها را به پایگاه‌های دیگر منتقل کردند.[2]

این پایگاه تا قبل از انقلاب اسلامی ایران «پایگاه شاهرخی» نامیده می‌شد. پس از پیروزی انقلاب به «پایگاه حر» تغییر نام یافت.

بعد از واقعه پاوه در اواخر مرداد 1358 و صدور فرمان امام خمینی‌قدس‌سره‌الشریف در 27 مرداد 1358 خطاب به نیروهای مسلح مبنی بر پاک‌سازی کردستان از عناصر آشوب‌گر، یکی از خلبانان پایگاه حر به نام سرگرد «محمد نوژه» به همراه کمک‌خلبان خود ستوان یکم «سید محمد بشیری موسوی» برای نجات نیروهای مستقر در پاوه که به فرماندهی مصطفی چمران (فرمانده وقت ستاد جنگ‌های نامنظم) در حال مقاومت در مقابل نیروهای ضدانقلاب بودند، عازم مأموریت شدند. در این مأموریت، هواپیمای محمد نوژه مورد اصابت آتشبار عناصر ضدانقلاب قرار گرفت و پس از اصابت به کوه، در منطقه قشلاق، بین پاوه و روانسر، سقوط کرد[3] و سرگرد نوژه و کمک‌خلبانش به شهادت رسیدند. به همین مناسبت، نام پایگاه حر به «پایگاه هوایی شهید محمد نوژه» تغییر یافت.[4]

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، تعدادی از فعالان سیاسی، سران احزاب و محفل‌های کرد که در حکومت گذشته یا در زندان بودند یا به خارج از کشور پناه برده بودند، به کشور بازگشتند و در پوشش شعار خودمختاری برای کردستان به فعالیت‌های مسلحانه، عضوگیری و گسترش تشکیلات پرداختند. این گروه‌ها در منطقه غرب، درگیری و آشوب‌های فراوانی را از شهرهایی چون سنندج و مریوان آغاز کردند و به نقاط دیگر و پادگان‌ها کشاندند. با گسترش این آشوب‌ها، امام خمینی دستور دادند نیروهای مسلح با همه قدرت و توان مناطق کردستان را پاک‌سازی کنند تا امنیت در آن قسمت برقرار شود.[5]

پرسنل پایگاه شهید نوژه نقش مهمی در سرکوب این عناصر ضدانقلاب و برقراری امنیت منطقه داشتند.[6] عده‌ای از همان چهره‌های سیاسی و نظامی رژیم پهلوی از جمله شاپور بختیار، گروه براندازی نظام جمهوری اسلامی را پایه‌ریزی کردند. این گروه با تشکیل سازمانی به نام نقاب (نجات قیام ایران بزرگ)، نقشه عملیاتی کودتای نقاب را طراحی کردند.[7]

پایگاه سوم شکاری نوژه، در آن زمان به دلیل امتیازاتی که داشت برای اهداف کودتاگران مطلوب تشخیص داده شد. اول، از نظر داشتن هواپیماهای قابل ‌تجهیز به سلاح سنگین، بر پایگاه مهرآباد برتری داشت. دوم، نزدیک‌ترین پایگاه به تهران بود. سوم، در شصت کیلومتری همدان بود و دور از دسترس مردم قرار داشت. چهارم، رهبران عملیات هوایی کودتا با پرسنل و امکانات پایگاه کاملاً آشنا بودند.[8]

کودتاگران قرار بود 21 تیر 1359 طرح خود را عملیاتی کنند. اما بامداد 18 تیر، سه روز قبل از وقوع کودتا، یکی از عناصر شرکت‌کننده در آن به‌علت تشویش و نگرانی با مراجعه به منزل آیت‌الله سید علی خامنه‌ای (نماینده تهران در مجلس شورای اسلامی در آن زمان) طرح کودتا را افشا کرد و همان روز ستاد خنثی‌سازی کودتا تشکیل و در نهایت این طرح خنثی شد.[9]

تقریباً از دو ماه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، ارتش عراق شروع به تجاوزهای پراکنده‌ به حریم هوایی و مرزهای ایران کرد. تا اینکه ساعت 14 روز 31 شهریور 1359 با بمباران پایگاه‌های نیروی هوایی، ایستگاه‌های رادار نهاجا، برخی فرودگاه‌ها و تأسیسات اقتصادی ایران رسماً جنگ را آغاز کرد.[10] در این حمله، بخشی از باند پرواز پایگاه سوم شکاری همدان نیز آسیب دید.[11] در آن زمان فرماندهی این پایگاه بر عهده سرهنگ‌دوم قاسم پورگلچین بود.[12] در پی تهاجم سراسری عراق، در ساعت 16 همان روز، نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران عملیاتی تلافی‌جویانه با نام «اولین پاسخ» در دو دسته پروازی از پایگاه‌ نوژه و پایگاه ششم شکاری بوشهر آغاز کرد. این عملیات به‌دلیل اینکه نخستین واکنش سریع ایران به حمله عراق بود، به عملیات «اولین پاسخ» شهرت یافت. در این عملیات شکاری‌های پایگاه هوایی همدان، پایگاه هوایی کوت در استان میسان عراق را آماج بمب‌های خود قرار دادند.[13]

فردای آن روز، 1 مهر 1359، عملیات کمان 99 طراحی و با محوریت پایگاه شهید نوژه اجرا شد. صدوچهل فروند از هواپیماهای نیروی هوایی ایران که 36 فروند آن از پایگاه شهید نوژه به پرواز درآمدند، تمام پایگاه‌ها و پادگان‌های عراق را بمباران کردند. در پی این عملیات، ضربه سختی به نیروی هوایی عراق وارد شد و عراق بیشتر هواپیماهای شکاری، بمب‌افکن و سوخت‌رسان نظامی خود را در پایگاه الولید واقع در غرب عراق و نزدیک مرز اردن مستقر کرد. همین ‌امر موجب شد تا کارشناسان نظامی ایران، عملیاتی برای بمباران این پایگاه طراحی کنند.

این عملیات که معروف به عملیات اچ 3 است، در 15 فروردین 1360 اجرا شد. در این عملیات خلبانان پایگاه شهید نوژه با هشت فروند هواپیمای فانتوم بخش اعظم ناوگان هوایی عراق را منهدم کردند.[14] در این عملیات که در غرب استان عراق و در مرز اردن انجام گرفت، قریب به یکصد فروند هواپیمای شکاری بمب‌افکن، ترابری، سوخت‌رسان و مسافربری عراق منهدم شد. این عملیات موجب شد تا مدت‌ها عراقی‌ها توانایی انجام عملیات هوایی را نداشته باشند.[15]

تابستان 1361 قرار بود در بغداد کنفرانس سران کشورهای غیرمتعهد برگزار شود و دولت عراق به کشورهای شرکت‌کننده درباره امنیت مطلق آسمان عراق اطمینان‌خاطر داده بود. فرماندهان ارتش جمهوری اسلامی ایران عملیاتی را برای بمباران نقاط استراتژیک این شهر طراحی کردند. برای این مأموریت خلبانان پایگاه نوژه انتخاب شدند. در 30 تیر 1361، تعدادی از هواپیماهای فانتوم این پایگاه به فرماندهی عباس دوران در آسمان بغداد حاضر شدند و با بمباران پایگاه الدوره فضای این شهر را ناامن کردند.[16] هواپیمای عباس دوران، هنگام بازگشت مورد اصابت موشک‌های عراقی قرار گرفت. او با هدایت هواپیما به سمت هتل الرشید یعنی محل برگزاری اجلاس، بخش بزرگی از این ساختمان را منهدم کرد و به شهادت رسید.[17] با انجام این مأموریت برگزاری اجلاس در عراق منتفی و ضربه سختی به حکومت این کشور وارد شد.

تا پایان جنگ تحمیلی، خلبانان پایگاه نوژه در بیشتر عملیات‌های نظامی نقش اساسی داشتند. این پایگاه با بیش از 14000 سورتی، پرواز عملیاتی برون‌مرزی و گشت هوایی از نیروهای زمینی ارتش و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی پشتیبانی هوایی داشت. ازجمله در عملیات فتح‌المبین، عملیات بیت‌المقدس و رمضان در قالب دو گردان هواپیمای فانتوم و ده‌ها سورتی پرواز ضمن بمباران مواضع عراق، تعدادی از جنگنده‌های عراقی را از بین بردند. آخرین عملیات هوایی خلبانان پایگاه نوژه در عملیات مرصاد (4 مرداد 1367در کرمانشاه برای مقابله با نیروهای مهاجم عراق و سازمان مجاهدین خلق) بود.[18]

اردیبهشت 1398، امیر سرتیپ دوم خلبان رضا خدایی به فرماندهی پایگاه سوم شکاری شهید نوژه منصوب شد.[19]

[1]. دو یا چند اسکادران، یک گروه را تشکیل می‌دهند. اسکادران به واحدی متشکل از دوازده تا چهارده فروند هواپیمای نظامی گفته می‌شود که معمولاً از یک نوع هستند و به سه یا چهار دسته، بسته به نوع هواپیما و نیروی هوایی، تقسیم می‌شوند. (کوپر، تام، بیشاپ، فرزاد، اسکادران‌های F-14 تامکت ایران در جنگ، ترجمه سیدحسین فرقانی، تهران: نیاز دانش، 1393، ص75.)

[2]. قدیمی، فرشید، اولین پاسخ براساس عملیات تک هوایی انتقام، تهران: مکعب، 1389، ص66.

[3]. تقویم مستند عملکرد نیروی الهی هوایی ارتش جمهوی اسلامی ایران، ج1، تهران: مرکز مطالعات راهبردی نیروی هوایی ارتش، 1395، ص215 و 216؛ ماهنامه صف، ش1147، مهر 1393، ص54.

[4]. بابایی، گل‌علی، بهزاد، حسین، کارنامه تاریخی استان همدان در انقلاب اسلامی، نبردهای کردستان و جنگ تحمیلی 59- 1342، ج1: از الوند تا قراویز، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1387، ص429.

[5]. صادقی، رضا، اطلس راهنما9: کردستان در جنگ ضدشورش‌گری و دفاع مقدس، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1390، ص28 و 31.

[6]. بابایی، گل‌علی، بهزاد، حسین، کارنامه تاریخی استان همدان در انقلاب اسلامی، نبردهای کردستان و جنگ تحمیلی 59- 1342، ج1، ص430.

[7]. کودتای نوژه، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، چ چهارم، 1384، ص202ـ199.

[8]. همان، ص208.

[9]. محمدی ‌ری‌شهری، محمد، خاطره‌ها، ج1، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1383، ص141 و 149.

[10]. نمکی عراقی، علیرضا، خلیلی، حسین، جواهری، علیرضا، تاریخ نبردهای نیروی هوایی دفاع مقدس، ج2: عملیات هوایی اولین پاسخ، تهران: ارتش جمهوری اسلامی ایران، نیروی هوایی، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1395، ص275.

[11]. بابایی، گل‌علی، بهزاد، حسین، کارنامه تاریخی استان همدان در انقلاب اسلامی، نبردهای کردستان و جنگ تحمیلی 59- 1342، ج1: از الوند تا قراویز، ص430.

[12]. نمکی عراقی، علیرضا، خلیلی، حسین، جواهری، علیرضا، تاریخ نبردهای نیروی هوایی دفاع مقدس، ج3: عملیات کمان 99 موسوم به 140 فروندی و کسب برتری هوایی بر دشمن، تهران: ارتش جمهوری اسلامی ایران، نیروی هوایی، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1396، ص53.

[13]. نمکی عراقی، علیرضا، خلیلی، حسین، جواهری، علیرضا، تاریخ نبردهای نیروی هوایی دفاع مقدس، ج2، ص319 و 321.

[14]. روزنامه هگمتانه، 28 فروردین 1393، ص7.

[15]. بابایی، گل‌علی، بهزاد، حسین، کارنامه تاریخی استان همدان در انقلاب اسلامی، نبردهای کردستان و جنگ تحمیلی 59- 1342، ج1، ص430.

[16]. روزنامه هگمتانه، همان.

[17]. بابک، محمد، زندگی‌نامه سرلشکر خلبان عباس دوران (فاتح آسمان بغداد)، تهران: آتشبار، 1395، ص29-40.

[18]. روزنامه هگمتانه، همان؛ رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ص113.

[19]. روزنامه همدان پیام، ش3458، 8 اردیبهشت 1398، ص1.