کارون
محسن شیرمحمد
58 بازدید
رود کارون، بزرگ‌ترین رودخانه ایران در خوزستان است که در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران صحنه نبرد بین طرفین بود.
رودخانه کارون به طول ۸۵۰ کیلومتر طولانی‌ترین رودخانه ایران و یکی از عوارض و موانع طبیعی راهبردی خوزستان است. سرچشمه شاخه‌های اصلی کارون، رود ارمند، بازفت و چشمه دیمه در زردکوه بختیاری (استان چهارمحال و بختیاری) است ولی شاخه‌های فرعی آن از کوه‌های مختلف مانند خرسان از دنا در استان کهگیلویه و بویراحمد و دز از ارتفاعات لرستان سرچشمه می‌گیرد. این رود پس از عبور از مناطق کوهستانی و پرپیچ‌وخم در منطقه‌ای به نام گتوند وارد دشت خوزستان می‌شود. رود کارون در شمال شوشتر به دو شاخه تقسیم می‌شود و در جنوب این شهر، دوباره به یکدیگر متصل می‌شوند. مهم‌ترین شاخه فرعی کارون، رود دز است که در شمال اهواز به کارون ملحق می‌شود.
کارون قبلاً از ٤ کیلومتری شمال اروندرود مستقیم به خلیج‌فارس می‌ریخت، اما با حفر کانال عضدی در خرمشهر و در زمان عضدالدوله دیلمی (٣٧٢-۳٢٤ ق) این رود به دو شعبه تقسیم شد؛[1] یک شعبه به نام بهمنشیر در شمال آبادان که به موازات اروندرود به خلیج‌فارس می‌پیوندد و شعبه دیگر به نام کارون که به کانال عضدی نیز معروف است و از جنوب خرمشهر به اروندرود می‌ریزد. عرض این رودخانه متغیر است؛ در پاره‌ای نقاط فاصله دو ساحل کارون حدود ١٥٠ متر و در دیگر مناطق، بین ۲۰۰ تا ۲۵۰ متر است.
رود کارون در مرز ایران و عراق به اروندرود پیوسته و روانه خلیج‌فارس می‌شود. پیچ‌وخم‌های موجود در سر راه این رود، خوزستان را به جلگه‌ای بزرگ تبدیل کرده است. سدهای مختلفی بر روی کارون ساخته شده که مهم‌ترین آن‌ها سدهای کارون ۱، کارون3، کارون ۴، مسجدسلیمان و در پایین‌تر، سدهای گتوند علیا و سد تنظیمی گتوند است. روزانه بیست هزار متر مکعب آب رودخانه کرخه از کانالی معروف به کانال شهید چمران به رودخانه کارون منتقل می‌شود. کارون اکنون مانند سابق پرآب نیست و قابلیت کشتیرانی ندارد. از خرمشهر تا اهواز، کارون ۱۸۰ کیلومتر طول دارد و به کارون سفلی موسوم است.
ارتش عراق با آغاز جنگ (31 شهریور 1359) به علت ناتوانی در عبور از اروندرود و نیز دشواری عبور از سد مدافعان خرمشهر، عملیات اشغال آبادان را با عبور از رودخانه کارون در منطقه مارِد و سپس پیشروی به سوی بهمنشیر طراحی کرد.[2] تیپ 6 زرهی ارتش عراق با برقراری سرپلی از رودخانه کارون تا جاده اهواز-خرمشهر و به عرض 2 کیلومتر، یک پل (شناور) پی.ام.پی بر روی رودخانه نصب کرد. سپس به تقویت منطقه شرق کارون پرداخت و پس از سه روز یعنی در شب 22 مهر 1359 به سمت روستای مارد رفت و آن را به تصرف خود درآورد و صبح روز بعد نیز به سمت جاده ماهشهر- آبادان حرکت کرد و با تصرف این جاده عملاً جزیره آبادان را به طور کامل از زمین به محاصره درآورد. هرچند قصد عراق در عبور از رودخانه کارون دسترسی به جزیره آبادان بود، اما به لحاظ ایجاد امنیت در محل پل‌های روی رودخانه کارون، لازم بود این سرپل در قسمت شمالی نیز توسعه یابد، به همین دلیل عراق نیروهای خود را تا چند صد متری روستای سلمانیه در قسمت شمالی منطقه گسترش داد.[3] بدین ترتیب، دشمن در منطقه شرق کارون سرپل مهمی به دست آورد و با توسعه آن زمینه را برای دسترسی به جزیره آبادان فراهم ساخت.[4]
ارتش عراق چند روز بعد با گسترش در بیابان‌های آبادان و پیشروی به سوی دارخوین و ماهشهر،2 پل دیگری در منطقه بین سلمانیه و دارخوین بر روی کارون نصب کرد.[5] پس از عبور دشمن از کارون و محاصره آبادان در مهر 1359، سه خط دفاعی در شرق این رودخانه شامل جبهه آبادان به طول 14 کیلومتر، جبهه دارخوین به طول 50 کیلومتر و جبهه ماهشهر به طول 7 کیلومتر شکل گرفت.[6]
با سقوط خرمشهر در 4 آبان 1359 و انهدام پل خرمشهر بر روی کارون، این رودخانه به عنوان یک مانع طبیعی بین نیروهای ایران در آبادان و نیروهای عراق در خرمشهر اهمیت یافت.[7]
بهمن 1359 طرحی با هدف ایجاد سیل مصنوعی برای زمین‌گیر کردن دشمن توسط استانداری و سازمان آب و برق خوزستان با احداث کانال و پمپاژ آب کارون اجرا شد.[8] در رود کارون، از شمال پلیس‌راه اهواز –اندیمشک، یک کانال وسیع از کرانه رودخانه در مسیر شمالی و غربی اهواز حفر شد و آب رودخانه کارون با ۹ دستگاه پمپ آب بزرگ به این کانال پمپاژ گردید. آب کانال در حوالی دب حردان در جنوب غربی اهواز وارد دشت شد و قسمتی از منطقه را به باتلاق تبدیل کرد.[9]
اسفند 1359، لشکر 77 ارتش مسئولیت فرماندهی منطقه آبادان و خرمشهر را بر عهده گرفت و طرحی برای شکست حصر آبادان برنامه‌ریزی شد.[10] بر اساس این طرح که به عملیات ثامن‌الائمه معروف شد، لشکر 77 همراه با یگان‌هایی از سپاه پاسداران مأموریت آزادسازی مناطق اشغالی شرق رود کارون را بر عهده گرفتند.[11]
با آغاز عملیات در بامداد 5 مهر 1360، رزمندگان اسلام از منطقه ذوالفقاریه، فیاضیه و دارخوین به دشمن حمله کردند و پس از 2 روز نبرد، محاصره آبادان را شکستند.[12] در این عملیات، دو پل قصبه و حفار که توسط عراق بر روی رود کارون نصب شده بود، توسط نیروهای ایران منهدم[13] و دشمن به طور کلی از ساحل شرقی کارون بیرون رانده شد.[14]
ارتش عراق در سال 1361 تصور نمی‌کرد ایران برای بازپس‌گیری خرمشهر از رودخانه کارون بگذرد و محور اصلی هجومش عبور از کارون باشد. بخشی از حاشیه ساحل غرب کارون، نیزار و چولان بود و به صورت طبیعی دشمن روی آن دید کمی داشت. بخشی از منطقه بین کارون تا خطوط اصلی دفاعی دشمن در جاده اهواز -خرمشهر نیز خالی بود و هیچ نیرویی از دشمن مستقر نبود و فقط با نیروهای گشتی منطقه را کنترل می‌کرد و خط دفاعی منظم و پیوسته‌ای نداشت.[15]
در روز 9 فروردین 1361 هنگام بررسی عکس‌های گرفته شده از خوزستان به وسیله هواپیمای آر. اف-4 مشخص شد هواپیما موفق به گرفتن عکس از منطقه هورالعظیم نشده است اما در برگشت و هنگام عبور از روی کارون، دوربین‌های هواپیما عکس‌های واضح و مهمی از کرانه غربی این رود از شمال دارخوین تا شمال خرمشهر گرفته‌‌اند. در قرارگاه کربلا پس از بررسی یکی از این عکس‌ها، مشخص شد دشمن در بخشی از کرانه غربی رود کارون حضور ندارد. این عکس بسیار با ارزش، باعث شناسایی یک خلأ در خطوط دشمن و تغییر در طرح‌ریزی عملیات بیت‌المقدس و روزنه امیدی برای موفقیت در این نبرد بزرگ شد.[16]
در طراحی عملیات بیت‌المقدس پیش‌بینی شد دو قرارگاه شامل پنج لشکر در عرض سرپل وسیع و بزرگ ۴۰ کیلومتری از رود کارون عبور کنند.[17] برای عبور از رودخانه و استقرار پل‌های شناور بر روی رودخانه کارون، پنج محل پیش‌بینی شد. پنج دستگاه پل شناور توسط نیروی زمینی ارتش در مرحله اول عملیات بر روی رودخانه کارون برای عبور دو قرارگاه فتح و نصر نصب شد.[18]
با نصب پل «پیروزی» بر روی کارون در تاریخ 10 اردیبهشت 1361 در منطقه دارخوین و عبور رزمندگان اسلام، مقدمات آزادی خرمشهر و ساحل شمالی رودخانه کارون در تاریخ 3 خرداد 1361 فراهم شد.[19]
بعد از جنگ تحمیلی و برای بهبود کیفی آب بهمنشیر و جلوگیری از ورود آب شور به این رودخانه و افزایش کیفیت آب شرب آبادان، در تیر 1400 یک سد خاکی بر روی کارون در مارد به طول ۱۹۰ متر و عرض تاج ۱۱ متر و ارتفاع تقریبی ۱۹ متر ساخته شد. با ساخت این بند خاکی، رودخانه کارون مسدود شد و اتصال این رودخانه با خلیج فارس قطع و آب شور و شیرین جدا شد و بدین‌ترتیب کیفیت آب آبادان افزایش یافت.[20] همچنین در سالهای اخیر، به دلیل انتقال آب از سرشاخه‌های کارون به استان اصفهان، سطح آب رود کارون کاهش یافته است.[21]
[1]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی 1: خوزستان در جنگ، تهران، صریر، 1389، ص 194.
[2]. همان، ص194 و 195.
[3]. بنی لوحی، سیدعلی و دیگران، نبردهای شرق کارون به روایت فرماندهان، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1379، ص 54.
[4]. همان، ص 55.
[5]. سلیمانی‌خواه، نعمت‌الله، این سوی اروند جایی برای دشمن نیست، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1393، ص 368.
[6]. بنی لوحی، سیدعلی و دیگران، همان، ص 75 و 76.
[7]. پورجباری، پژمان، همان، ص 195.
[8]. شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب: حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس،تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا،1396، ص 179؛ حسینی، یعقوب، سیل مصنوعی برای پدافند در خوزستان، تهران، ایران سبز،1392، ص33.
[9]. حسینی، یعقوب، همان، ص 34.
[10]. سروری، روح‌الله و ابوالقاسم جاودانی، عملیات ثامن‌الائمه، تهران، نشر آجا، 1390، ص 88، 89 و 124.
[11]. روزشمار جنگ ایران و عراق، نبردهای شرق کارون به روایت فرماندهان، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران، 1373، ص 175.
[12]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، تهران، سوره سبز، چ سی و پنجم، 1393، ص 64.
[13]. اردستانی، حسین، تاریخ شفاهی دفاع مقدس، روایت سیدیحیی صفوی، از سنندج تا خرمشهر، ج 1، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1397، ص 336 و 337 ؛ سلیمانی‌خواه، نعمت‌الله، همان، ص 473 تا 475.
[14]. پورجباری، پژمان، همان، ص 195.
[15]. حیدری مقدم، عباس، هندسه در رزم، تاریخ شفاهی مهندسی رزمی دفاع مقدس، ج 2، تهران، انتشارات موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، 1398، ص 294.
[16]. ابوعلی، زهرا، افسر دالسین: خاطرات سرهنگ محمدجواد انشایی، تهران، نشر آجا، 1389، ص 211 و 212؛ ذاکری، تراب، اطلاعات در جنگ تحمیلی، ج 1، تهران، انتشارات مرکز آموزشی و پژوهشی شهید سپهبد صیاد شیرازی،1387، 470 و 471 ؛ شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب: حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس، ص212.
[17]. «پرونده خرمشهر:1- میزگرد بررسی نقش نیروهای پشتیبانی و خدماتی رزم در عملیات بیت‌المقدس»، فصلنامه فرهنگ پایداری، ش 4، بهار 1388، ص 36.
[18]. همان، ص 39.
[19]. پورجباری، پژمان، همان، ص 195.
[20]. «فرماندار: ساخت سد مارد کیفیت آب آبادان را افزایش داد»، ایرنا، 9 تیر 1400، www.irna.ir/news/84389178/.
[21]. «آورد کارون 50 درصد کاهش یافت»، خبرآنلاین، 3 مرداد 1400.
