عملیات‌ها
عملیات والفجر 4
لیلا حیدری باطنی
5692 بازدید
عملیات والفجر 4، مهر 1362 در استان کردستان در غرب ایران، منطقه پنجوین و جبهه شمال سلیمانیه در خاک عراق انجام شد. هدف عملیات، تصرف دره شیلر، پادگان پنجوین و بستن معابر تردد ضدانقلاب بود.
اردیبهشت 1362، فرماندهان نظامی ایران به این نتیجه رسیدند که محورهای عملیاتی پاسگاه‌های شلمچه و زید در شرق بصره و فکه که محور مواصلاتی نیروهای ایرانی به شهر بصره عراق بود، بسته شده‌اند و حرکت نظامی در این محورها با تلفات و خسارت‌های زیادی همراه خواهد بود. بنابراین تصمیم گرفتند در جبهه کوهستانی عملیات انجام شود.[1]
بهار 1362 عملیات‌های والفجر 3 و 4 طراحی و تصویب شد. عملیات موفقیت‌آمیز آفندی والفجر 3، 7 تا 18 مرداد 1362 در ایلام به اجرا درآمد. مهم‌ترین نتیجه عملیات، آزادسازی مهران بود. عملیات والفجر 4 نیز در مهر 1362 در منطقه دهانه شیلر در مرز کردستان ایران و عراق انجام شد. مسئولیت عملیات به قرارگاه حمزه سیدالشهدا در ارومیه واگذار شد. علی‌رضا رضاییان از سپاه و سرهنگ امیر بیگی از ارتش، فرماندهان قرارگاه بودند. ارتش عراق با آگاهی از در پیش بودن عملیات، بمباران شهرهای بانه و مریوان را افزایش داد.[2]
منطقه عملیاتی والفجر 4 حدفاصل شهرهای مریوان، سردشت و بانه بود. دشت شیلر با فرورفتگی عمیق و وجود ارتفاعات حساسی چون کانی‌مانگا، سورن، سورکوه، پادگان و شهر پنجوین عراق، از نقاط راهبردی و مهم این منطقه به شمار می‌رفت.[3]
هدف عملیات والفجر 4 پیوند میان خط دفاعی روی ارتفاعات سورکوه به سورن و صاف کردن خط مرزی[4] و آزادسازی ارتفاعات قوچ سلطان در غرب مریوان بود. در صورت موفقیت، خط دفاعی جبهه ایران در منطقه دشت شیلر کوتاه و در به کارگیری نیرو صرفه‌جویی می‌شد. همچنین مسیر ضدانقلاب از این منطقه مسدود و مریوان از تیررس دشمن خارج می‌شد. علاوه‌براین، شهر و پادگان‌های پنجوین و گرمک تصرف و مقدمات عملیات در استان سلیمانیه نیز فراهم می‌شد.[5] از اهداف دیگر عملیات، تصرف ارتفاعات لری، کنگرک، گرمک، مارو، خلوزه 1 و 2، براله و سربراله در خاک عراق بود.
سازمان رزمی عملیات والفجر 4 از چهار قرارگاه تاکتیکی تشکیل شده بود؛ قرارگاه تاکتیکی حمزه 1 شامل لشکر 14 امام حسین‌علیه‌السلام از سپاه و تیپ 2 لشکر 21 حمزه از ارتش برای تصرف ارتفاعات پنجوین در محور مریوان در نظر گرفته شده بود. قرارگاه تاکتیکی حمزه 2 شامل تیپ 44 قمر بنی‌هاشم‌علیه‌السلام از سپاه و تیپ 3 لشکر 28 کردستان از ارتش با هدف تصرف ارتفاعات مارو، براله و سربراله در محور مریوان تعیین شد. قرارگاه تاکتیکی حمزه 3 شامل لشکر 8 نجف و لشکر 31 عاشورا از سپاه و تیپ 2 لشکر 28 کردستان از ارتش با هدف تصرف ارتفاعات لری، کنگرک، گرمک در محور بانه در مرحله اول و تصرف ارتفاعات کانی‌مانگا در مرحله دوم تعیین شد. قرارگاه تاکتیکی حمزه 4 شامل لشکر 25 کربلا از سپاه و تیپ 1 لشکر 28 کردستان که به‌کارگیری آن‌ها بنابر وضعیت عملیات اعلام شده بود.
عملیات والفجر 4 در چهار مرحله و دو محور اجرا شد. مرحله اول، با فرماندهی قرارگاه مرکزی حمزه سیدالشهدا با اعلام رمز «یاالله یاالله یاالله» 27 مهر 1362، ساعت 24 (بامداد 28 مهر) آغاز شد.
در محور بانه، لشکر 8 نجف به همراه لشکر 31 عاشورا و تیپ 2 لشکر 28 کردستان ارتفاعات مهم لری، گرمک، کنگرک را تصرف کردند. نیروهای قرارگاه تاکتیکی حمزه 3 نیز با پیشروی به سمت جنوب، ارتفاعات کنگرک، ارتفاع شیخ حسن و قرارگاه تیپ 428 عراق را تصرف و معاون تیپ را اسیر کردند.
در محور مریوان، تیپ 44 قمر بنی‌هاشم‌علیه‌السلام به همراه تیپ 3 لشکر 21 حمزه، با هدف تصرف ارتفاعات مارو، براله، سربراله، هفت توانان و خلوزه 1 و 2 وارد عمل شدند. اما فقط موفق به تصرف ارتفاع خلوزه شدند. نیروهای قرارگاه تاکتیکی حمزه 2 قله اصلی هفت توانان و یکی از ارتفاعات خلوزه 2 را نیز تسخیر کردند.
شب دوم عملیات، در محور مریوان، لشکرهای 14 امام حسین‌علیه‌السلام، 25 کربلا و تیپ 1 لشکر 28 کردستان موفق شدند ارتفاعات سه‌درختی، تخم‌مرغی، هرگنه و ارتفاعات حساس و مهم زله (سنگ معدن و کله‌قندی) را تصرف کنند. تصرف این ارتفاعات مهم بود، چراکه از یک سو بر شهر پنجوین عراق تسلط کامل داشتند و از سوی دیگر جاده آسفالته پنجوین نالپاریز و تنگه مهم روکان در تیررس بخش غربی آن‌ها قرار داشت. قرارگاه تاکتیکی حمزه 4 نیز مأموریت داشت ارتفاعات سربراله و براله و بخش باقی‌مانده ارتفاعات هفت توانان و خلوزه 2 را پوشش دهد و الحاق در جناح راست لشکر 8 نجف را به اتمام رساند.
ارتش عراق با پذیرفتن شکست در این مناطق، گرچه مبادرت به پاتک سنگینی کرد، با ناکامی مواجه شد و علاوه بر تلفات، بسیاری از نیروهایش اسیر شدند. در سومین روز عملیات (30 مهر 1362) فرماندهی عملیات به لشکر 14 امام حسین‌علیه‌السلام دستور داد ارتفاعات زله و یال سیدمصطفی را تصرف کند. اما به دلیل مشکلاتی، نیروها مجبور به عقب‌نشینی شدند.
در شب چهارم عملیات، نیروهای قرارگاه تاکتیکی حمزه 2، ارتفاعات و مناطق بین دو محور بانه و مریوان را پاک‌سازی کردند و با الحاق دو محور، گرچه ارتفاعات خلوزه 2 و اطراف پنجوین در اشغال دشمن ماندند، اما پایان مرحله اول عملیات اعلام شد.
بر اساس برنامه‌ریزی فرماندهان، اهداف کسب‌نشده مرحله اول عملیات، باید در مرحله دوم به سرانجام می‌رسید. بنابراین در محور بانه، لشکر 31 عاشورا، دو گردان از ارتش عراق را منهدم و ارتفاعات خلوزه و کلو را تصرف کرد. لشکر 8 نجف نیز با کمک نیروهایی از لشکر 31 عاشورا توانست در جنوب ارتفاعات کنگرک و گرمک پیشروی کند. در محور مریوان نیز لشکرهای 14 امام حسین‌علیه‌السلام و 41 ثارالله، با انهدام هشت تانک دشمن، ارتفاع یال سیدمصطفی و بخشی از ارتفاع سنگ معدن و قله اصلی آن را تصرف کردند ولی مجدداً به تصرف قوای دشمن درآمد.
دوم آبان 1362 لشکرهای 31 عاشورا و 41 ثارالله و 14 امام حسین‌علیه‌السلام به اهداف پیش‌بینی‌شده دست یافتند و خاکریزی در منطقه کنگرک در محور بانه به سوی مناطق کلو و ولیاوه در محور مریوان احداث کردند. چهارم آبان موفق شدند بعد از یک نبرد سخت، ارتفاعات مهم 1470 و 1530 در غرب منطقه عملیاتی از سویی و جنوب ارتفاع هرگنه در شمال شرقی پنجوین را از سوی دیگر آزاد کنند. شهر پنجوین به منطقه‌ای خالی از سکنه و به پادگانی نظامی تبدیل شده بود و ارتش عراق در پی اطلاع از انجام عملیات والفجر 4، بخش زیادی از آن را تخریب کرد تا به دست نیروهای ایران تصرف نشود.[6] علی رضاییان، فرمانده قرارگاه حمزه سیدالشهدا سوم آبان به شهادت رسید.[7]
صبح 12 آبان 1362، فرمان آغاز مرحله سوم عملیات والفجر 4 برای تصرف ارتفاعات کانی‌مانگا و پاک‌سازی بخشی از جاده غرب آن، صادر شد. ابتدا لشکر 31 عاشورا بخشی از ارتفاع شیخ گزنشین را تصرف کرد. لشکر 27 محمد رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌وآله نیز اگرچه موفق به تصرف ارتفاعات 1866، شاخ تارچر و دو ارتفاع مهم 1904، 1900 شد، اما با چند بار دست‌به‌دست شدن، دوباره این ارتفاعات به اشغال عراق درآمد. با وجود این تا 13 آبان، نیروهای ایران توانستند به بسیاری از اهداف تعیین‌شده دست یابند و لشکر 14 امام حسین‌علیه‌السلام با تصرف ارتفاع غربی شیخ گزنشین و انهدام یک مقر فرماندهی دشمن، به مأموریت خود پایان داد. در ساعات بعدی، لشکر 27 محمد رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌وآله به اهداف تعیین‌شده رسید و لشکر 17 علی‌بن‌ابیطالب‌علیه‌السلام نیز جاده غرب کانی‌مانگا را پاک‌سازی کرد. پیامد تصرفات، پیشروی نیروهای ایران در جنوب جاده ارتفاع شیخ گزنشین و رفع مشکلات تدارکاتی نیروها بود.
چهاردهم آبان، هجوم ارتش عراق به مواضع لشکر 27 محمد رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌وآله برای بازپس‌گیری دو قله 1904 و 1900 افزایش یافت و توانست پس از هشت ساعت تلاش، مجدداً قله‌ها را اشغال کند. از این رو لشکر 17 علی‌بن‌ابیطالب‌علیه‌السلام مأموریت یافت برای تصرف برخی از یال‌های غربی این ارتفاع، در جاده غرب کانی‌مانگا پیشروی کند؛ اما با مقاومت شدید پاتک ارتش عراق مواجه و مجبور به عقب‌نشینی شد. بدین‌ترتیب، مرحله سوم عملیات والفجر 4 پایان یافت.[8]
چهارمین و آخرین مرحله از عملیات والفجر 4، 28 آبان 1362، ساعت 21:30 آغاز شد. در این مرحله، تصرف ارتفاعات کانی‌مانگا، یال‌های شرقی و غربی آن‌ها، دو یال غربی ارتفاع شاخ تارچر، تنگه روکان، ارتفاع سنگ معدن و همچنین پیشروی در سمت غرب کانی‌مانگا تا منطقه کلز توسط قرارگاه تاکتیکی حمزه 1 در دستور کار قرار گرفت. ارتش عراق در فاصله بین مراحل سوم و چهارم عملیات، واحدهای آسیب‌دیده را از منطقه خارج و واحدهای جدیدی وارد منطقه کرد. هوشیاری عراق باعث شد پیشروی به کندی صورت گیرد. اگرچه در ابتدا ارتفاعات تصرف شد، اما آتش پرحجم دشمن و ورود تعداد زیادی از نیروهای پیاده، موجب ناکامی ایران در این مرحله شد.
فرماندهان، تقسیم شدن اهداف بین چند یگان، دقیق نبودن طرح‌ها و ناهماهنگی بین یگان‌ها را از علل ناکامی بخش‌هایی از عملیات اعلام کردند. کمبود زمان لازم برای شناسایی و تکراری بودن راهکارهای موجود نیز در این ناکامی بی‌تأثیر نبود. بنابراین با توجه به مقاومت شدید عراق در حفظ ارتفاعات استراتژیک و فرارسیدن سرما، 30 آبان 1362 پایان عملیات اعلام شد.[9]
ارتش عراق در این عملیات از سلاح‌های شیمیایی استفاده کرد و از اول آبان، حدود بیست گلوله توپ شیمیایی را در منطقه عملیاتی پرتاب کرد. در سوم آبان نیز چند روستا از توابع بانه را که نزدیک منطقه عملیات والفجر 4 بودند، بمباران شیمیایی کرد.[10]
از دستاوردهای عملیات والفجر 4 با توجه به در اشغال ماندن قله‌های کانی‌مانگا، می‌توان به آزادسازی حدود هزار کیلومتر از مناطق اشغالی، آزادسازی ارتفاع قوچ سلطان در غرب مریوان، اتصال ارتفاعات سورن به سورکوه، تصرف مناطق وسیع دره شیلر، انسداد تعدادی از معابر تردد ضدانقلاب و اشراف بر شهر پنجوین و چندین روستای عراق اشاره کرد.[11]
در ادامه سلسله عملیات‌های والفجر، عملیات والفجر 5 در 27 بهمن 1362 در محور چنگوله در استان ایلام انجام شد.[12]
[1]. کاظمی، اصغر، بمو، تهران: حوزه هنری، 1379، ص652؛ نعمتی، یعقوب، کریمی، حجت‌الله، اکبرپور، محمدجواد، روزشمار جنگ ایران و عراق کتاب بیست‌وهفتم: آماده‌سازی عملیات والفجر 4، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1394، ص22.
[2]. نعمتی، یعقوب، کریمی، حجت‌الله، اکبرپور، محمدجواد، روزشمار جنگ ایران و عراق کتاب بیست‌وهفتم، ص22؛ رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چ اول، 1379، ص59.
[3]. سمیعی، علی، کارنامه توصیفی عملیات‌های هشت سال دفاع مقدس، تهران: معاونت تبلیغات و انتشارات نمایندگی ولی فقیه نیروی زمینی، 1376، ص144.
[4]. نعمتی، یعقوب، کریمی، حجت‌الله، اکبرپور، محمدجواد، روزشمار جنگ ایران و عراق کتاب بیست‌وهفتم، ص21.
[5]. اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج3: تنبیه متجاوز، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1379، ص58.
[6]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، همتی، ایرج، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب بیست‌وهشتم: نخستین عملیات بزرگ در شمال غرب والفجر 4، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس،1396، ص26ـ22.
[7]. همان، ص309.
[8]. همان، ص29ـ26.
[9]. همان، ص765.
[10]. همان، ص33 و 32ـ30
[11]. رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، ص90.
[12]. گذری بر حماسه والفجر 5، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی منطقه شمال‌غرب، 1363، ص13 و 27.
