هواپیمای اف- ۱۴
عماد عزت‌آبادی
36 بازدید
اف- ۱۴ (معروف به تامکت) هواپیمای جنگنده رهگیر ساخت آمریکاست که در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نقش مؤثری در حفظ امنیت آسمان ایران داشت.
ایران در دوره حکومت پهلوی در اردوگاه غرب قرار داشت و جنگنده‌های اتحاد جماهیر شوروی با نقض حریم هوایی کشور عملیات‌های شناسایی در خاک ایران انجام می‌دادند و نیروی هوایی ارتش ایران نیز فاقد جنگنده‌ای بود که با آن‌ها مقابله کند. یکی از گزینه‌های ایران برای حل این مشکل به‌کارگیری جنگنده اف- ۱۴ بود؛ در سال ۱۳۵۱ آمریکا با فروش این هواپیما به ایران موافقت کرد و در ۲۰ بهمن ۱۳۵۴ نخستین فروند از تامکت‌ها در فرودگاه مهرآباد تهران به زمین نشست و ایران در آن سال ۷۲ فروند اف- ۱۴ دریافت کرد.[1]
اف- ۱۴ اِی (A) یک جنگنده شکاری رهگیر دو سرنشینِ ساخت شرکت گرومن آمریکاست که اولین پرواز خود را در سال ۱۳۴۹ انجام داد. مأموریت تامکت انجام گشت و اسکورت هوایی است[2] و با داشتن رادار قدرتمند AN/AWG-9 توانایی شناسایی هم‌زمان ۲۴ هواپیما را در فاصله ۲۴۰ کیلومتری دارد و می‌تواند در فاصله ۱۲۰ کیلومتری با ۶ هدف درگیر شود. این هواپیما با داشتن دو موتور قدرتمند توانایی صعود به ارتفاع ۱۷ کیلومتری را دارد و می‌تواند تا ۲/۵ برابر صوت سرعت بگیرد و تا شعاع ۱۳۸۵ کیلومتری پرواز کند و مدت 5/6 ساعت در آسمان بماند. تامکت با توانایی حمل ۶۵۰۰ کیلوگرم مهمات، چهار سلاح اصلی دارد؛ موشک فونیکس با برد حدود ۱۲۰ کیلومتر، موشک اسپارو با برد ۵۰-۶۰ کیلومتر، موشک سایدواندر با برد ۵ کیلومتر و توپ ۲۰ میلی‌متری M-61A با توانایی شلیک ۶۰۰ گلوله در دقیقه. طول این هواپیما ۱۸/۹ متر، ارتفاع آن ۴/۸ متر، دهانه بال در حالت باز ۱۹/۵ متر و در حالت بسته ۱۱/۵ متر است.[3]
تامکت‌ها پس از خرید در پایگاه هوایی هشتم اصفهان در گردان ۸۱ و ۸۲ برای حفظ امنیت آسمان نیمه شمالی کشور و پایگاه هفتم شیراز در گردان ۷۱ برای حفظ امنیت آسمان نیمه جنوبی کشور مستقر شدند.
9 روز قبل از آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، ۲۲ شهریور ۱۳۵۹، یک فروند تامکت به خلبانی محمدرضا عطایی، یک میگ ۲۳ ارتش عراق را در مرز ایلام با یک موشک فونیکس ساقط کرد و این نخستین شکار اف-14 بود.[4] ایران در آغاز جنگ تحمیلی دارای ۷۷ تامکت بود و به دلیل تحریم‌های آمریکا علیه ایران و خروج مستشاران نظامی آمریکا، عملیاتی نگه‌داشتن آن‌ها با مشکلاتی همراه بود.[5] در این شرایط دو یگان در سطح کشور دست به کار شدند؛ نخست تیم‌های فنی مستقر در پایگاه‌های هوایی و دیگری صنایع هواپیماسازی ایران (صها) که از همان آغاز جنگ با فعالیت مداوم باعث امکان‌پذیر شدن انجام مأموریت‌ها توسط فانتوم‌ها می‌شدند.[6] در کنار این دو نهاد، رئیس‌جمهور وقت آیت‌الله خامنه‌ای در سال ۱۳۶۲ دستور تشکیل جهاد خودکفایی را در ارتش دادند و کارکنان فنی نیروی هوایی با ابتکار عمل در حوزه تجهیزات فنی و مهمات نقش مهمی در این حوزه ایفا کردند.[7]
یکی از راهبردهای مهم تامکت‌ها در تأمین امنیت آسمان، استفاده از تاکتیک بولز اَی کال است. بدین معنی که اف-14 در پشت یک مانع طبیعی یا در ارتفاع پایین پنهان می‌شود و به محض ورود هواپیمای دشمن و با دریافت مختصات آن از رادار خودی، با سرعت و زاویه تند ارتفاع گرفته و هدف را شکار می‌کند.[8]
با شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و با توجه به ضعف سایت‌های رادار در کشف اهداف ارتفاع پایین، نیروی هوایی با استقرار تامکت در شش نقطه از مرزهای غرب و جنوب غرب، مانع از حمله هواپیماهای دشمن از ارتفاع پایین شد[9] و با همکاری رادارهای تبریز، همدان، دزفول، بوشهر، بهبهان و سربندر، عملیات دفاع هوایی تاکتیکی آغاز شد و تامکت‌ها با پرواز در نزدیک مرز با همکاری یگان‌های پدافند هوایی، هواپیماهای متجاوز را شکار می‌کردند.[10] همچنین تامکت‌ها در طول جنگ بارها از عملیات شناسایی فانتوم‌ها نیز پشتیبانی کردند.[11] در ۱۵ فروردین ۱۳۶۰ فانتوم‌های پایگاه سوم همدان که از عملیات حمله به الولید بازمی‌گشتند با ورود به مرز ایران تحت پوشش هوایی تامکت‌ها و اف- ۵ ها قرار گرفتند و در نتیجه هرگونه احتمال حمله رهگیرهای بعثی با پاسخ تامکت‌ها از بین رفت.[12]
در ۳۰ مرداد ۱۳۶۰ نیروی هوایی ایران عملیات شبح ۲ را آغاز کرد. این عملیات مقدمه عملیات شکستن حصر آبادان بود که در ۵ مهر همان سال انجام شد. در عملیات شبح 2 تامکت‌ها با پرواز ۲۴ ساعته بر فراز جزیره خارک و بندر ماهشهر آماده مقابله با هواپیماهای بعثی بودند. این پروازها در طول عملیات شکستن حصر آبادان نیز ادامه یافت.[13]
در ۸ آذر ۱۳۶۰ عملیات طریق‌القدس با هدف آزادسازی بستان آغاز شد. در این عملیات تامکت‌ها دو وظیفه مهم بر عهده داشتند؛ نخست تأمین امنیت لشکرهای ۱۶ و ۹۲ زرهی نیروی زمینی ارتش در مقابل حمله هوایی بعثی‌ها و دیگری تأمین امنیت آسمان اهواز[14]
در عملیات فتح‌المبین که در ۲ فروردین ۱۳۶۱ شروع شد. تامکت‌ها دو اقدام مهم داشتند؛ نخست تأمین امنیت آسمان منطقه نبرد که با پرواز تامکت‌ها محقق شد و دیگری پشتیبانی هوایی از فانتوم‌هایی که با اجرای عملیات ناصر پروازهای شناسایی بر فراز یگان‌های دشمن انجام می‌دادند.[15]
با شروع عملیات بیت‌المقدس در ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱ تامکت‌های گردان ۸۱ پایگاه هشتم اصفهان و گردان ۷۱ پایگاه هفتم شیراز که تحت امر قرارگاه ویژه عملیات هوایی بودند، مأموریت داشتند امنیت آسمان قرارگاه‌های کربلا، قدس، فتح و نصر را در مقابل حمله هواپیماهای دشمن تأمین کنند.[16] از اوایل بهار ۱۳۶۴ ارتش عراق با استفاده از جنگنده‌های میگ- ۲۵ که از پایگاه حبانیه و ناصریه بلند می‌شدند، شهرهای ایران از جمله تهران را بمباران می‌کردند که در ۲۱ اردیبهشت ۱۳۶۴ تامکت گردان ۸۲ پایگاه هشتم اصفهان به خلبانی علی‌اصغر جهانبخش با ساقط کردن یک میگ- ۲۵ به حمله آن‌ها به آسمان تهران پایان داد. این امر پایان عملیات میگ- ۲۵ نبود، اما تلفات آن‌ها در خلیج فارس، غرب آذربایجان، تبریز[17] و استقرار سامانه پدافند هوایی با تغییر رادار موشک استاندارد و استقرار آن بر روی یکی از ارتفاعات جنوب تهران در نزدیکی شهریار،[18] موجب توقف بمباران مناطق مسکونی توسط میگ- ۲۵ شد.
در عملیات والفجر-8 در سال 1364، پایگاه هشتم اصفهان به همراه پایگاه هفتم شیراز بخشی از دفاع از آسمان هوایی منطقه نبرد را بر عهده داشت. 8 فروند اف-14 به صورت دسته‌های دو فروندی با انجام سوخت‌گیری هوایی بدون توقف پوشش هوایی جبهه را برقرار کردند.[19]
در جنگ نفت‌کش‌ها در خلیج فارس نیز هواپیماهای اف-14 پایگاه هشتم اصفهان با انجام سوخت‌گیری هوایی و پروازهای شبانه‌روزی به اسکورت نفت‌کش‌ها پرداختند و مانع حملات هوایی دشمن شدند تا صادرات نفت ایران ادامه یابد.[20] در آذر 1364 نیز 4 فروند از جنگنده‌های اف-14 به پایگاه بوشهر فرستاده شدند تا مقابله با دشمن سریع‌تر صورت گیرد.[21]
شهریور 1365 یک فروند هواپیمای اف-14 به خلبانی سرگرد احمد مرادی به منظور یک مأموریت گشت رزمی از پایگاه اصفهان برخاست و سپس با هماهنگی سرویس‌های اطلاعاتی دشمن به عراق گریخت. مرادی به عراق پناهنده شد، اما سروان نجفی کابین عقب وی حاضر به پناهندگی نشد و تا زمان آزادی در سال 1369 در اسارت دشمن به سر برد.[22]
جنگنده‌های اف-14 پایگاه اصفهان در عملیات کربلای-5 در سال 1365 نیز حضور داشتند.[23] در جریان این عملیات برای اولین بار از جنگنده‌های اف-14 برای بمباران دشمن استفاده شد.[24]
یکی از اقدامات مهم در مورد جنگنده اف-14، تجهیز آن‌ها به موشک هاگ (هاوک) بود. تیر 1367 یک فروند اف-14 متعلق به پایگاه هشتم توانست با این نوع موشک، یک فروند میگ-29 عراق را هدف قرار داده و سرنگون کند.[25]
هاشم آل آقا، سیدحسین حسینی، محمد رستم‌پور، غلامحسین عبدالشاهی، غلامرضا مردانی، غلامرضا اصل داوطلب و علیرضا بی‌طرف[26] از جمله خلبانان شهید اف-14 در دوران دفاع مقدس هستند.
با پایان جنگ تحمیلی تامکت‌ها با تقویت ساختار هواپیما از نظر رادار، سیستم جنگ الکترونیک و جنگ‌افزار، سیستم و سامانه‌های هواپیما برای پاسخ به تهدیدات روز آماده شده‌اند.[27] در همین راستا، موشک هوا به هوای فکور ساخت ایران با برد 60 تا 100 کیلومتر بر روی این جنگنده‌ها عملیاتی شده است. اکنون حدود 50 فروند اف-14 در اختیار نیروی هوایی ایران و مستقر در پایگاه اصفهان هستند.[28]
[1]. علی‌بابایی، غلامرضا، تاریخ نیروی هوایی ایران از پهلوی تا انقلاب، تهران، آشیان، ۱۳۸۳، ص ۱۰۳ و ۱۰۴.
[2]. بابایی، محمدرضا، بال‌های قدرت هوایی (شرحی بر هواپیماها و بالگردهای نیروی هوایی)، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، ۱۳۹۸، ص ۱۶۰.
[3]. ناهی، محمد، «سامانه سلاح در جنگنده F-14 تامکت»، ماهنامه صنایع هوایی، سال ۳۱، ش ۳۴۸، بهمن و اسفند ۱۴۰۰، ص ۲۱.
[4]. خامه‌یار، محمد، اولین‌های دفاع مقدس، تهران، پارسا اندیش، چ پنجم، ۱۳۹۵، ص ۱۴۶.
[5]. حسینی، سیدیعقوب، تاریخ نظامی جنگ تحمیلی تا ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ ـ برخوردهای مرزی قبل از جنگ، ج 2، تهران، نشر آجا با همکاری هیئت معارف جنگ شهید سپهبد علی صیاد شیرازی، ۱۳۸۷، ص ۳۲۲.
[6]. ماهنامه صنایع هوایی، سال ۲۲، ش ۲۶۲، خرداد ۱۳۹۲، ص ۳ و ۲.
[7]. نمکی، علیرضا، نیروی هوایی در دفاع مقدس آشنایی با توانایی و عملکرد نیروی هوایی ارتش در دفاع مقدس، تهران، ایران سبز، ۱۳۸۹، ص ۳۲۴.
[8]. همان، ص ۱۱۴.
[9]. همان، ص ۱۱۹.
[10]. همان، ص ۱۶۳.
[11]. همان، ص ۱۶۰.
[12]. مهرنیا، احمد، حمله هوایی به الولید (اچ -۳) انهدام انواع هواپیماها و تجهیزات موجود در مجموعه پایگاه‌های سه‌گانه الولید معروف به اچ-3، تهران، سوره مهر، چ هفتم، ۱۳۹۵، ص ۱۹۴.
[13]. نمکی، علیرضا، همان، ص ۱۶۸ و ۱۷۷.
[14] همان، ص ۲۱۳ و ۲۱۹.
[15] همان، ص ۲۳۳ و ۲۳۶ و ۲۴۱.
[16] همان، ص ۲۵۱ و ۲۵۵.
[17] ماهنامه صنایع هوایی، سال ۲۴، ش ۲۸۲، بهمن ۱۳۹۳، ص ۳۴ و ۳۵ و ۳۷؛ بابامحمودی، مهدی، «یکی از آن سه نفر من بودم: مصاحبه با امیر سرتیپ دوم خلبان علی‌اصغر جهانبخش»، ماهنامه صنایع هوایی، سال 24، ش 281، ص17.
[18] نمکی، علیرضا، همان، ص ۳۲۵ و326.
[19]. همان، ص 293 و 298
[20]. خلیلی، حسین، نبردهای هوایی ایران، تهران، ایران سبز، 1398، ص 247؛ معما، محمد، « نبرد در آسمان: خاطرات سرتیپ خلبان فضل‌الله جاویدنیا»، تهران، کتاب یوسف، 1389، ص 120
[21]. خلیلی، حسین، همان، ص 277.
[22]. همان، ص 294.
[23]. معما، محمد، همان، ص 164.
[24]. خلیلی، حسین، همان، ص 311.
[25]. کارِشکی، محمدرضا، «به سوی قله‌ها»، تهران، انتشارات آجا، 1393، ص 256.
[26]. افشارنیا، جواد، «تامکت‌های ایرانی: آمار شکار و تلفات و سوانح هوایی»، وب‌سایت جنگاوران،
https://jangaavaran.ir/f14-iran/.
[27]. نصرتی، مهرداد، «کوچک‌ترین تهدید دشمنان را کوبنده‌تر پاسخ خواهیم داد: گفتگو با فرمانده پایگاه هوایی شهید عبدالکریمی بندرعباس»، ماهنامه صف، سال ۹۸، ش 463، اسفند ۱۳۹۸، ص ۲۲.
[28]. افشارنیا، جواد، همان.
