بصره
حسن جعفرزاده
50 بازدید
بصره، شهر و استانی در جنوب عراق است که تصرف آن اهرم فشار برای پایان دادن به جنگ تحمیلی و نقطه ثقل راهبرد نظامی ایران در جبهه‌های جنوب بود.
استان بصره از غرب به استان المثنى (سماوه)، از شرق به ایران (استان خوزستان)، از شمال شرقی به استان میسان (عماره)، از شمال غربی به استان ذی‌قار (ناصریه)، از جنوب شرقی به خلیج فارس (دهانۀ فاو) و از جنوب و جنوب غربی به کشور کویت محدود می‌شود.[1] این استان حدود 20.702 کیلومتر مربع مساحت دارد و مرکز آن شهر تاریخی بصره است. جمعیت بصره از 1/5 میلیون نفر در ۱۳۵۶ش / ۱۹۷۷م، به کمتر از ۹۰۰ هزار نفر در سالهای پس از جنگ تحمیلی در دهۀ ۱۹۸۰م کاهش یافت. این شهر در جنگ خلیج فارس (۱۳۷۰ش / ۱۹۹۱م) که در پی اشغال کویت توسط عراق و حمله آمریکا و چند کشور دیگر به عراق برای خروج از کویت آغاز شد، زیر بمباران شدید قرار داشت و از جمعیت آن باز هم کاسته شد. در ۱۳۸۲ش / ۲۰۰۴م، جمعیت بصره 1.477.200 نفر برآورد شده است.[2] قبل از شروع جنگ تحمیلی، رژیم بعث عراق، بصره را پایگاه عناصر جدایی‌طلب خوزستان از ایران قرار داده بود و آنها را پس از آموزش نظامی توسط سازمان امنیت بصره، برای خرابکاری به ایران اعزام می‌کرد.[3] همچنین یکی از دو پایگاه نیروی دریایی عراق در بندر بصره قرار داشت.[4]
با شروع جنگ تحمیلی منطقه بصره نقش مهمی در تحولات جنگ ایفا کرد. از آغاز جنگ، تأسیسات راهبردی بصره همواره جزو اهداف بمباران‌های هوایی ایران بود؛ در روزهای آغازین جنگ و در پاسخ به تهاجم سراسری عراق، جنگنده‌های نیروی هوایی ایران مراکز نظامی و تأسیسات نفتی این شهر را بمباران کردند.[5] در نتیجه این حملات، عراق از امکانات بندری بصره محروم شد و صادرات نفت از این منطقه محدود گردید؛ در نتیجه عراق به محاصره دریایی ایران در آمد.[6]
در طول جنگ تحمیلی، رسیدن به دروازه‌های بصره، هدف راهبردی جنگ برای ایران بود. منطقه عمومی بصره در جبهه جنوب، مهمترین منطقه‌ای بود که از تابستان سال ١٣٦١ همواره برای انجام عملیاتهای بزرگ مورد توجه فرماندهان نظامی ایران بود و عملیاتهای متعددی در این جبهه طراحی و اجرا شد.[7]
پس از آزادسازی خرمشهر، اقدامات نظامی ایران با عملیات رمضان (تیر ١٣٦١) در شرق بصره آغاز شد تا با حضور نیروهای ایران پشت رودخانه اروند در شرق بصره و تسلط بر بصره، شرایط سیاسی و موقعیت نظامی مطلوب برای جمهوری اسلامی و پذیرش شرایط ایران فراهم آید.[8] ارتش عراق با درک این موضوع، دفاع برای حفظ بصره را در کانون راهبرد خود قرار داد و مستحکم‌ترین و پیچیده‌ترین موانع پدافندی را به همراه بیشترین توان نظامی در مناطق شرقی بصره متمرکز کرد.[9]
در طول جنگ تحمیلی، عملیات رمضان در تیر 1361، عملیاتهای خیبر و بدر در اسفند 1362 و 1363، عملیات والفجر 8 در بهمن 1364، عملیاتهای کربلای 4 و 5 در دی 1365، عملیات کربلای 8 در فروردین 1366 و عملیات انصارالحسین در اردیبهشت 1366 از جمله نبردهایی بودند که توسط نیروهای ایران در منطقه عمومی بصره و برای پیشروی در این منطقه یا تسلط بر بصره اجرا شد.[10]
عملیات کربلای 5 مهمترین عملیاتی بود که در منطقه عمومی بصره و با هدف پیشروی و تسلط بر بصره اجرا شد. در عملیات کربلای 5 شدیدترین درگیری‌های طول جنگ در پشت دروازه‌های بصره و تهدید آن توسط ایران به وقوع پیوست.[11] از آنجا که ارتش عراق به دلیل اهمیت نظامی منطقه بصره بیشترین نیروهای نظامی خود را درآن متمرکز کرده بود، نیروهای ایران توانستند بخش عمده‌ای از ماشین جنگی عراق را در این منطقه نابود کنند.[12]پیروزی ایران در عملیات کربلای 5 و درهم شکستن مواضع دفاعی و استحکامات عراق در منطقه با اهمیت شرق بصره، به تحولات مهمی انجامید.
از نظر کارشناسان نظامی، بصره نقطه چرخش جنگ در مسیر پایان دادن به آن بود؛[13] با پیشروی ایران به سوی بصره، فشار سیاسی علیه ایران در سطح بین‌المللی و با هدف پایان دادن به جنگ، به گونه‌ای بی‌سابقه افزایش یافت. قطعنامه ٥٩٨، طرح تحریم تسلیحاتی، ورود ارتش امریکا به خلیج فارس و … پیامدهای این فشار بودند که هدف از آنها، پایان دادن به جنگ بود.[14] از سوی دیگر نزدیکی نیروهای ایران به شهر بصره سبب شد تا دو ابرقدرت وقت، امریکا و شوروی، مذاکرات خود را برای جلوگیری ازادامه روند پیروزی‌های ایران در جنگ آغاز کنند.[15]
پس از عملیات کربلای 5، عملیات تکمیلی آن، موسوم به کربلای 8، آخرین عملیات مهمی بود که در فروردین 1366 توسط ایران در منطقه بصره اجرا شد. با این‌حال به علت مسدود بودن راهکارهای عملیاتی (به دلیل هوشیاری ارتش دشمن و ایجاد رده‌های متعدد دفاعی)، پیشروی به سمت بصره میسر نشد و پس از آن، ایران راهبرد عملیاتی خود را از جبهه جنوب به شمال غرب منتقل کرد.[16]
پس از پایان جنگ تحمیلی، بازسازی شهر بصره که دومین شهر بزرگ عراق قبل از جنگ و تنها بندر این کشور به شمار می‌رفت، در اولویت قرار گرفت و حدود پنج میلیارد دلار از سوی مقامات عراق به منظور بازسازی این شهر اختصاص یافت.[17]
[1]. نقشه راهنمای عراق، گیتاشناسی، تهران، 1376.
[2]. سایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، https://www.cgie.org.ir/fa/article/228820/%D8.
[3]. یکتا، حسین، روزشمار جنگ ایران و عراق: پیدایش نظام جدید- بحران در خوزستان، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1377، ص 768-747.
[4]. رشید، محسن، آشنایی با جنگ- گزارشی کوتاه، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی،1380، ص 17.
[5]. انصاری، مهدی و حسین یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق- هجوم سراسری، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ، 1375، ص380-359.
[6]. علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج 1، تهران، نشر مرز و بوم، 1391، ص 243 و 244.
[7]. اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق- تنبیه متجاوز، ج 3، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ، 1379، ص231.
[8]. همان، ص33.
[9]. دری، حسن، «راهبرد عملیات محدود ایران پس از عملیات رمضان»، فصلنامه نگین ایران، سال دهم، ش 37، 1390، ص28.
[10]. رشید، محسن، آشنایی با جنگ-گزارشی کوتاه، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1382.1380، چ ششم، ص 72-43،
[11]. سوداگر، احمد، «10 قطعنامه برای 8 سال دفاع مقدس»، ویژه‌نامه سالروز پذیرش قطعنامه 598، 1389، ص 21.
[12]. جمشیدی، محمدحسین و محمود یزدان‌فام، روزشمار جنگ ایران و عراق- آخرین تلاش‌ها در جنوب، ج 47، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1381، ص122 و 123.
[13]. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق- پایان جنگ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ج 5، 1378، ص23.
[14]. اردستانی، حسین، همان، ص390.
[15]. مختاری، مجید، «بررسی تحولات نظامی ایران و عراق در مقطع پایانی جنگ»، فصلنامه مطالعات جنگ ایران و عراق، 1392، سال دوم، ش 6، ص16.
[16]. اردستانی، حسین، همان، ص301-288.
[17]. رابینز، فیلیپ، «اهداف، استراتژی‌ها و مشکلات عراق در جنگ»، گروه ترجمه، ماهنامه نگاه، سال سوم، ش 26، شهریور 1381، ص52.
