اشخاص

جهان‌آرا، محمدعلی

لیلا حیدری باطنی
923 بازدید

سیدمحمدعلی جهان‌آرا (1360-1333) فرمانده سپاه خرمشهر و اهواز بود. وی پس از شکست حصر آبادان در عملیات ثامن‌الائمه، هنگام بازگشت به تهران، در منطقه کهریزک براثر سانحه هوایی به شهادت رسید.

سیدمحمدعلی جهان‌آرا 9 شهریور 1333 در خرمشهر به دنیا آمد. فعالیت‌های دینی خود را از سیزده‌سالگی در مساجد و هیئت‌های مذهبی آغاز کرد و یک سال بعد به پیشنهاد برادرش سیدعلی عضو گروه سیاسی «حزب‌الله خرمشهر» شد. ساواک این گروه را در سال 1351 شناسایی و اعضای آن را از جمله محمد دستگیر کرد. وی به یک سال حبس محکوم شد.

در سال 1354 پس از گرفتن دیپلم و قبولی در کنکور، در رشته مدیریت مدرسه عالی بازرگانی تبریز پذیرفته شد. در آنجا هم فعالیت سیاسی داشت و هچنین از مؤسسین انجمن اسلامی دانشگاه بود. در سال 1355 دانشگاه را ترک کرد و به عضویت گروه «منصورون» که گروهی مذهبی با مشی مسلحانه بود، درآمد.[1] از جمله فعالیت‌های جهان‌آرا در این گروه، حمل تعدادی اسلحه از تهران به اهواز در سال 1356 بود. در این سال فعالیت‌های سیاسی خود را گسترش داد و پس از شهادت برادرش سیدعلی، از طریق فعالیت‌های چریکی و مسلحانه به مبارزه ادامه داد.

با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357، جهان‌آرا به خرمشهر بازگشت و برای حفظ و پاسداری از انقلاب، «کانون فرهنگی نظامی انقلابیون خرمشهر» را با تعدادی از دوستانش بنا کرد و مسئولیت شاخه نظامی آن را به عهده گرفت. این گروه در مقابله با گروه خلق عرب که با حمایت و پشتیبانی حزب بعث عراق ادعای جدایی‌طلبی از خوزستان را داشتند، شکل گرفت.[2]

او در سال 1358 با صغرا اکبرنژاد ازدواج کرد که حاصل این ازدواج دو پسر به نام‌های حمزه و محمدسلمان (که یک ماه بعد از شهادت پدرش به دنیا آمد) بود.[3]

نهاد سپاه پاسداران در خرمشهر ابتدا توسط نیروهای اعزامی از تهران شکل گرفت. پس از غائله درگیری گروه خلق عرب در خرداد 1358 که با حمایت روحانی منطقه، شیخ محمدطاهر شبیر آل خاقانی، و حزب بعث عراق باعث اعمال خرابکارانه، ایجاد رعب و وحشت، بمب‌گذاری و تظاهرات مسلحانه شده بودند،[4] سپاه از نیروهای بومی عضوگیری کرد و در سال 1359 گروه اعزام‌شده از تهران بازگشتند و محمدجهان‌آرا به فرماندهی سپاه پاسداران خرمشهر منصوب شد.[5] وی جهاد سازندگی خرمشهر را پایه‌گذاری و برای رفع محرومیت مردم، واحد عمرانی در سپاه را راه‌اندازی کرد و در مبارزه با عوامل ضدانقلاب، شیوه مذاکره، تعامل، گفت‌وگو و کنترل در منطقه را پیش گرفت. جهان‌آرا به دلیل آشنایی و دوستی با عرب‌های منطقه، در تیر و مرداد 1359 با جمع‌آوری اطلاعات نظامی گزارش تحرکات عراق در مرزها را به تهران ارسال کرد.[6] با کشف کودتای نقاب (نوژه) در تیر 1359 وی مسئولیت پایگاه سوم دریایی خرمشهر را به عهده گرفت و تعدادی از کودتاچیان را دستگیر کرد.[7]

با شروع جنگ تحمیلی در 31 شهریور 1359، جهان‌آرا نیروهای سپاه خرمشهر را سازماندهی کرد و گروه‌های مقاومت را در مساجد و حسینه‌ها تشکیبل داد. همچنین سلاح‌های پادگان دژ (پادگانی در شمال خرمشهر که وظیفه حراست از دژهای مرزی را بر عهده داشت) را بین مردم و نیروهای سپاه تقسیم و آنان را برای مقاومت در جبهه‌های ورودی و اصلی خرمشهر آماده کرد. جهان‌آرا قبل از شروع جنگ و با توجه به مشاهده تحرکات مرزی، حدود هفتاد نفر را که در فعالیت‌های سیاسی فرهنگی و انتظامی با کانون فرهنگی نظامی انقلابیون خرمشهر همکاری داشتند، انتخاب و برای گذراندن دوره فشرده پانزده‌روزه نظامی مانند: اسلحه‌شناسی، تیراندازی، رزم انفرادی و... به دزفول اعزام کرد.[8] از این رو در اولین روز جنگ از آن‌ها خواست وارد صحنه نبرد شوند.[9]

به گفته جهان‌آرا خرمشهر از آغاز جنگ تا سقوط شهر چهار بار با تانک، نفربر، نیروهای پیاده پشتیبانی و توپخانه‌های سنگین مورد حمله ارتش عراق قرار گرفت و از پنج طرف و با پنج توپخانه مدام بر سر شهر آتش ریختند و نیروهای مقاومت با تعداد اندکی سلاح ژ3 و آرپی‌جی7، در برابر نیروهای عراق ایستادگی کردند. وی علاوه بر سازماندهی نیروها، مدیریت جنگ و برنامه‌ریزی‌های مختلف در خرمشهر را به عهده گرفت. او در جمع مدافعین شهر برای اتمام حجت به آنان گفت: «اینجا مسئله ماندن و شهادت است... هرکسی می‌خواهد برود، برود. من به عنوان مسئول سپاه می‌گویم اگر می‌خواهید بروید می‌توانید و هیچ اجباری نیست. تنها کسی می‌تواند بجنگد و مقاومت کند که تکلیف خود را با خدا حل کرده باشد. اگر می‌خواهید بمانید فقط باید با همان انگیزه یاران امام حسین ‌علیه‌السلام که در کربلا ماندند، بمانید.»[10]

جهان‌آرا مقاومت مردم خرمشهر و مواجه شدن با صحنه مقر توپ خورده، وضعیت را به صحنه‌های نبرد کربلا تشبیه کرد[11] و عدم محاسبه عراق از قدرت ایمان و اعتقاد راسخ مردم به دفاع از میهن در مقابل دشمن را از دلایل مقاومت در خرمشهر برشمرد.[12] آیت‌الله خامنه‌ای درباره مقاومت خرمشهر و جهان‌آرا فرمودند: «... آن روزها بنده در اهواز بودم و از نزدیک شاهد قضایا... خرمشهر در واقع هیچ نیروی مسلحی نداشت... محمد جهان‌آرا و دیگر جوانان ما در مقابل نیروهای مهاجم عراقی، یک لشکر مجهز زرهی عراق با یک تیپ نیروی مخصوص و با نود قبضه توپ که شب و روز روی خرمشهر می‌بارید، 35 روز مقاومت کردند... ملت ایران! به این جوانان و رزمندگان اعتماد کنید... .»[13]

در سال 1360 وی با حفظ سمت به فرماندهی سپاه پاسداران اهواز و سرپرستی ستاد منطقه 8 سپاه منصوب شد[14] و با استقرار در هتل پرشین آبادان، به بازسازی سپاه خرمشهر پرداخت. بااینکه شورای فرماندهی سپاه خرمشهر قبل از جنگ تشکیل شده بود، اما او مجدد با ایجاد شورای فرماندهی و رأی‌گیری بین اعضا به فرماندهی منصوب شد. هر کدام از اعضا را در سمت‌های مختلف مانند مسئول لجستیک، بخش اطلاعات، عملیات، بخش آموزش و... منصوب کرد[15] و سپس با عملیات ایذایی و منطقه‌ای، ارتش عراق را تحت فشار قرار داد.

جهان‌آرا به عنوان فرمانده نیروهای مقاومت خرمشهر، در خط مقدم جبهه حضور مستمر داشت. از این رو وی را باید مبدع حضور فرمانده در خط مقدم دانست. او پس از اشغال خرمشهر، فعالیت خود را در جبهه جنوب ادامه داد و در سازماندهی مردم اهواز، اطراف شهرها و روستاهای خوزستان نقش مؤثری ایفا کرد. آموزش، آماده‌سازی نیروها و شرکت دادن آنان در عملیات‌های محدود، از فعالیت‌های جهان‌آرا پس از سقوط خرمشهر به شمار می‌آید.[16]

پس از سقوط خرمشهر و قرار گرفتن آبادان در محاصره نیروهای عراق، فرمان امام خمینی در 14 آبان 1359 مبنی بر شکست حصر آبادان صادر شد.[17] یازده ماه بعد، نیروهای سپاه، ارتش و بسیج در عملیات ثامن‌الائمه‌علیه‌السلام (5 و 6 مهر 1360)، توانستند بر نیروهای عراقی غلبه کرده و آبادان را بعد از 349 روز از محاصره خارج کنند.[18] عملیات ثامن‌الائمه ‌علیه‌السلام برای جهان‌آرا به عنوان فرمانده عملیات جنوب و سپاه اهواز، اولین پیروزی پس از مقاومت خرمشهر محسوب می‌شود.[19]

محمد جهان‌آرا و چند تن از فرماندهان رده بالای ارتش و سپاه (سرلشکر ولی‌الله فلاحی جانشین رئیس ستاد مشترک، سرتیپ موسی نامجوی وزیر دفاع، سرتیپ جواد فکوری فرمانده نیروی هوایی، یوسف کلاهدوز قائم مقام فرمانده سپاه پاسداران) 7 مهر 1360 برای ارائه گزارش عملیات ثامن‌الائمه ‌علیه‌السلام با هواپیمای130C- همراه با تعدادی از مجروحان و پیکر شهدای عملیات، عازم تهران شدند. ساعت 19:59 در منطقه جنوب غربی کهریزک تهران به علتی نامعلوم هواپیما سقوط کرد و همه فرماندهان به شهادت رسیدند.[20]

پیکر شهید جهان‌آرا در قطعه 24 بهشت زهرا‌سلام‌الله‌علیها به خاک سپرده شد.[21] امام پس از شهادت فرماندهان و محمد جهان‌آرا در وصف آنان فرمودند: «... ایشان خدمت‌گزاران رشید و معتمدی بودند که در انقلاب و پس از پیروزی انقلاب با سرفرازی و شجاعت در راه هدف و در حال خدمت به میهن اسلامی به جوار رحمت حق تعالی شتافتند... .»[22]

هشت ماه پس از شهادت جهان‌آرا، خرمشهر در 3 خرداد 1361 و در عملیات بیت‌المقدس آزاد شد[23] و شعر معروف «ممد نبودی ببینی شهر آزاد گشته...» از جواد عزیزی در رثای وی گفته شد.[24] اولین بار این شعر را حسین فخری هم‌رزم شهید سر مزارش خواند و غلام کویتی‌پور همزمان با سالگرد آزادسازی خرمشهر نوحه آن را اجرا کرد.[25]

محمد جهان‌آرا مدتی پس از شهادتش به درجه سردار سرلشکر سپاه نائل شد و پس از پایان جنگ، خیابان آرش و پل فلزی خرمشهر به نام محمد جهان‌آرا تغییر نام یافت.[26]

مادر شهید جهان‌آرا، ساره امامزاده، در شهریور 1390 و پدرش، هدایت‌الله جهان‌آرا، در شهریور 1394 از دنیا رفتند.[27]

[1]. دائرة‌المعارف انقلاب اسلامی، ج2، تهران: سوره مهر، چ سوم، 1391، ص52.

[2]. همان، ص43

[3]. سرهنگی، مرتضی، بهبودی، هدایت‌الله، خرمشهر کو جهان‌آرا، تهران: سوره مهر، چ هشتم، 1386، ص19-12.

[4]. قیصری، مهدی، خرم ولی خونین، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384، ص15 و 16.

[5]. همان، ص132.

[6]. همان، ص15.

[7]. دایرة‌المعارف انقلاب اسلامی، ج2، ص52 و 53.

[8]. قیصری، مهدی، خرم ولی خونین، ص83؛ مطلق، محسن، قطعه‌ای از آسمان: خرمشهر، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1393، ص48.

[9]. تیموری، عباس، و اما خرمشهر، تهران: ستاره‌ها، 1385، ص83.

[10]. قیصری، مهدی، خرم ولی خونین، ص59.

[11]. شاهد یاران، ش72 و 73، آبان و آذر 1390، ص15-13.

[12]. همان، ص14-12.

[13]. شاهد یاران، ص3.

[14]. دایرة‌المعارف انقلاب اسلامی، ج2، ص52.

[15] شاهد یاران، ص41.

[16]. همان، ص45.

[17]. صحیفه امام، ج13، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، ص333.

[18]. اطلس راهنما6: آبادان در جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1382، ص126؛ اطلس جنگ ایران و عراق، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چ سوم، 1392، ص46.

[19]. شاهد یاران، ص102-67.

[20]. حسینی، سیدیعقوب و جوادی‌پور، محمد، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، ج3: اشغال خرمشهر و شکست حصر آبادان، تهران: سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، 1373، ص282 و 283؛ شاهد یاران، ص11؛ روزنامه جمهوری اسلامی، ش674، 9 مهر 1360، ص11.

[21]. شاهد یاران، ص110.

[22]. صحیفه امام، ج15، ص263.

[23]. دایرةالمعارف انقلاب اسلامی، ج2، ص52 و 53.

[24]. شاهد یاران، ص110.

[25]. بایگانی الکترونیکی دانش‌نامه دفاع مقدس، سند شماره 5-98-1367.

[26]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی1: خوزستان در جنگ، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، ص37؛ شاهد یاران، ص93.

[27]. روزنامه اطلاعات، 28 شهریور 1394، سال سوم، ش26257، ص2؛ شاهد یاران، ص29.