شکوه شقایق
بهناز باقرپور
17 بازدید
کتاب «شکوه شقایق» نقد و بررسی شعرهای دفاع مقدس به قلم ضیاءالدین ترابی است.
«شکوه شقایق» کتابی پژوهشی و تحلیلی در حوزه نقد شعر دفاع مقدس است.
چاپ اول کتاب در سال 1381، با شمارگان 3000 نسخه، با بهای 17000 ریال، در 341 صفحه، با جلد نرم، در قطع وزیری در مؤسسه فرهنگی سماء منتشر شده است. طرح جلد سفیدرنگ کتاب شامل یک ردیف نخل سبزرنگ در بالای جلد است که نماد رایج از جنوب ایران و بهویژه استان خوزستان و مناطق جنگ تحمیلی در دفاع مقدس است. در قسمت پایین کتاب تصویر مبهمی از قلم و دوات به نشانه نوشتن و ادبیات آمده است.
بعد از صفحات عنوان و شناسنامه، فهرست مطالب است و کتاب به دو قسمت تقسیم شده است. هر قسمت شامل نقد چهار مجموعه شعر از چهار شاعر است. قسمت اول آثار شاعرانی است که بیشتر به شعر نو (سپید یا نیمایی) گرایش داشتهاند: مجموعه شعرهای «تنفس صبح» قیصر امینپور، «با حلق اسماعیل» سیدحسن حسینی، «از نخلستان تا خیابان» علیرضا قزوه و «از آسمان سبز» سلمان هراتی.
مقدمه قسمت اول درباره شعرهای کتاب و نقد آنها است و به موارد زیر پرداخته شده است:
1. زمینه پیدایش شعر دفاع مقدس (با آغاز جنگ تحمیلی در سال ۱۳۵۹، شاعران با الهام از فداکاریها، رشادتها و معنویت رزمندگان، شعرهایی خلق کردند که امروزه به عنوان «شعر دفاع مقدس» شناخته میشود. این شعرها ریشه در باورهای دینی، فرهنگ ایرانی اسلامی و احساسات صادقانه دارند).
2. انواع شعرهای دفاع مقدس: الف) شعرهای سرودهشده در زمان جنگ (توسط شاعرانی که یا در جبهه حضور داشتند یا از پشت جبهه وقایع را دنبال میکردند) ب) شعرهای پس از جنگ (توسط نسل جدید شاعران، تحت تأثیر آثار شاعران نسل اول یا خاطرات رزمندگان، برای پاسداشت شهیدان و ارزشهای انقلاب).
3. درونمایهها و مفاهیم محوری (شعرهای دفاع مقدس مفاهیمی چون پایداری، ایثار، مقاومت، شهادت و ایمان را در بر میگیرند).
4. گونهشناسی ادبی شعرهای دفاع مقدس: الف) شعرهای حماسی (در توصیف دلاوریها و ارتباط آنها با مفاهیم جهاد و شهادت با هدف ستایش ایستادگیها و تشویق به ادامه مسیر) ب) شعرهای درام (با تمرکز بر ایثار، جانبازی، شهادت و ارتباط عرفانی با شهیدان که گاه با حسرت، گاه با آرزوی وصال به قافله شهدا، فضایی معنوی خلق میکنند).
5. زبان و مفاهیم بهکاررفته در شعرها (شامل مفاهیم برگرفته از فرهنگ اسلامی، جهاد، شهادت و مفاهیم عرفانی و مفاهیم و اسطورههای ملی و حماسی ایرانی).
6. ویژگیهای زبانی و ساختاری شعر دفاع مقدس (این شعرها از زبان و بیانی نو استفاده کردهاند که پیش از آن در ادبیات فارسی کمتر دیده شده است. بررسی این زبان تازه، یکی از اهداف این کتاب است).
7. رویکرد نقد در این کتاب (نویسنده با بهرهگیری از اصول نقد ادبی و فنی، شعرها را در دو بخش جداگانه از ابعاد مختلف بررسی کرده است. ابتدا تحلیل کلی یک کتاب از هر شاعر از نظر: زبان، بیان، عاطفه، اندیشه، موسیقی، ساختار، شکل و محتوا، فرهنگ و مفاهیم و انواع شعر؛ و بخش دوم، نقدهایی است تحلیلی و ساختارگرایانه بر یکی از شعرهای این شاعران که ضمن بررسی موارد بخش اول، با توجه به ساختار کلی شعر، نقاط ضعف و قوت شعر مذکور مورد بحث و بررسی قرار میگیرد).
8. انعطافپذیری در نقد (چون هر شعر و هر شاعر ویژگیهای خاص خود را دارد، رویکرد نقد ثابت نبوده و با توجه به عنصر غالب در شعر (مثل موسیقی، اندیشه یا ساختار) ترتیب نقد تغییر یافته است. هدف، پرهیز از نگاه کلیشهای و توجه به پویایی شعر است.)
پس از مقدمه وارد محتوای کتاب میشویم که خود شامل چهار فصل است:
در بخش اول فصل نخست، مجموعه شعر «تنفس صبح» قیصر امینپور نقد شده است. این کتاب اولین مجموعه شعر قیصر است که در سال 1363 منتشر شده و 51 شعر در قالبهای غزل، مثنوی و شعر نو دارد. در بخش دوم این فصل، «شعری برای جنگ» قیصر که یکی از موفقترین شعرهای دهه شصت است، نقد و بررسی شده است:
«میخواستم/ شعری برای جنگ بگویم/ دیدم نمیشود/ دیگر قلم، زبان دلم نیست/ گفتم/ باید زمین گذاشت قلمها را/ دیگر سلاح سرد سخن/ کارساز نیست ...»
در بخش نخست فصل دوم، کتاب «با حلق اسماعیل»، اولین مجموعه شعر سیدحسن حسینی که در سال 1363 منتشر شده، بررسی شده است. این کتاب 51 شعر در قالبهای غزل، مثنوی، شعر نو و 142 رباعی دارد. در بخش دوم شعر نو «ده فرمان جهاد» نقد شده است:
«هرم جاری همت یارانم/ موم مرداب خواب را آب میکند/ و گرد قلعه بیداران/ با تارهای صوتی حنجره عشق/ حصار سبز صدا میکشد!/ دست شهامت یاران شبزندهدار/ این امتداد سرخ سلسله سربدران: پاسداران...»
فصل سوم نیز در بخش نخست، کتاب «از نخلستان تا خیابان»، اولین مجموعه شعر علیرضا قزوه که مربوط به سال 1369 است و 56 قطعه شعر در قالبهای غزل، مثنوی، دوبیتی، رباعی و شعر نو دارد، نقد و بررسی شده است. در بخش دوم شعر نو «از نخلستان تا خیابان» نقد و بررسی شده است:
«و تهمت صله شعرهای من شد!/ دلتنگ نیستم/ و کفی بالله شهیدا/ ببخشید اگر پایم را/ از گلیمم بیشتر دراز کردم/ تقصیر کوچکی گلیم بود...»
در بخش نخست فصل چهارم، کتاب «از آسمان سبز»، اولین مجموعه شعر سلمان هراتی که در سال 1364 منتشر شده و 34 شعر نو در قالبهای نیمایی و سپید، هفت غزل، یک چهارپاره، هجده رباعی، ده دوبیتی و یک مثنوی دارد، نقد و بررسی شده است. بخش دوم این فصل نیز به نقد و بررسی شعر «در خلوت بعد از یک تشییع» پرداخته است:
«دلم برای جبهه تنگ شده است/ چقدر جادههای هموار کسالتآورند/ از یکنواختی دیوارها دلم میگیرد/ میخواهم بر اوج بلندترین صخره بنشینم/ آن بالا به آسمان نزدیکترم/ و میتوانم لحظههای تولد باران را/ پیشبینی کنم...»
پس از این مطالب، قسمت دوم کتاب آغاز میشود. قسمت دوم کتاب مربوط به شاعرانی است که بیشتر در قالبهای کلاسیک شعر سرودهاند. این قسمت نیز دارای مقدمهای مفصل است که هدف از آن فراهمکردن پیشزمینهای نظری برای ورود به بررسی آثار شاعرانی است که در قالبهای غزل و مثنوی شعر سرودهاند. موارد مطرحشده در مقدمه دوم درباره دو قالب غزل و مثنوی است:
1. غزل: الف. مراحل تاریخی غزل فارسی: دوره کلاسیک (قبل از مشروطه): آغاز غزل از قرن ۶ هجری و اوج آن در آثار سعدی و حافظ (غزلهای عاشقانه و عارفانه) است. رواج غزل مدحی (مثلاً در آثار سعدی، حافظ و فروغی بسطامی) را در این دوره شاهد هستیم؛ دوره مشروطه: ظهور غزل سیاسی در واکنش به شرایط اجتماعی و سیاسی زمانه؛ پس از نیما و ظهور شعر نو: که موجب پیدایش غزل نو (تلفیق ساختار سنتی با زبان نوین)، غزل کلاسیک (ادامه سنتگرایانه همان ساختار قدیم) و غزل نئوکلاسیک (ترکیب سنت و نوآوری) شده است؛ ب. تحلیل محتوایی و زبانی: نقد غزل کلاسیک و نو: غزل کلاسیک گرفتار کلیشه، تکرار تعبیرات کهن و فاصله از زمانه است. غزل نو گرفتار نوجویی افراطی و دوری از محتوا است؛ ویژگیهای غزل نئوکلاسیک (ویژه دفاع مقدس): پیوند با سنت (مفاهیم عرفانی و اسلامی)، بهرهمندی از زبان نو، تصویرسازی جدید و وزنهای تازه و توانا در بازنمایی فضاهای زنده و احساسی میدان جنگ؛ ج. گونهشناسی غزل دفاع مقدس: غزلهای حماسی: تمرکز بر شجاعت، جنگ، ادبیات رزمی و استفاده از واژگان و مفاهیم نظامی و حماسی؛ غزلهای عرفانی: توجه به فضاهای روحانی، لحظات ناب ایثار و ایمان، تعابیر عرفانی؛ غزلهای درام / سوگسرودهها: توصیف اندوه، داغ شهیدان، فضای غمآلود و عرفانی با زبانی امروزی و مرثیهگون.
2. مثنوی: الف. مثنوی در سنت کلاسیک فارسی: یکی از قدیمیترین قالبهای شعر فارسی که مناسب برای شعرهای روایی، حماسی، عرفانی و حکمی است. به دلیل قافیهبندی ساده و عدم محدودیت در تعداد ابیات، برای بیان مفاهیم گسترده مناسب است؛ ب. مثنوی پس از انقلاب اسلامی: دو گرایش عمده پدید آمد: استفاده از وزنهای سنتی اما با زبان و بیانی نو؛ و سرودن مثنوی در وزنهای بلند و غیرمتداول (۱۳ تا ۱۶ هجایی) با ساختارهای نئوکلاسیک؛ ج. مثنوی نئوکلاسیک؛ شاخصترین جریان مثنوی معاصر: مثنوی نئوکلاسیک تلفیقی است از: وزن و ساختار کهن، زبان و تصویرسازی معاصر و محتوای اسلامی، عرفانی و حماسی با بیان نو؛ د. گونهشناسی مثنوی دفاع مقدس (نئوکلاسیک): مثنویهای حماسی: سرشار از هیجان، جنگطلبی، شور و شجاعت؛ مثنویهای عرفانی: تأکید بر شهادت بهعنوان سلوک عرفانی؛ مثنویهای درام یا سوگسرودهها: تمرکز بر سوگ، داغ، فراق و اندوه پس از شهادت.
پس از این قسمت نسبتاً طولانی، بخش اصلی قسمت دوم آغاز میشود. در این قسمت مجموعه شعرهای «تبسمهای شرقی» زکریا اخلاقی، «تولد در میدان» حسین اسرافیلی، «نجوای جنون» ساعد باقری و «غریبانه» پرویز بیگی حبیبآبادی مطابق بند 7 و 8 مطرحشده در مقدمه قسمت اول، نقد و بررسی شده است.
در بخش اول فصل نخست، کتاب «تبسمهای شرقی»، اولین مجموعه شعر زکریا اخلاقی که در سال 1372 منتشر شده و سی غزل دارد، نقد و بررسی شده است. در بخش دوم هم غزل «خوشبوی ظفر بر لب چاووش شماست» نقد و بررسی شده است:
«موج شط شفق از سینه پرجوش شماست/ فلق آینه اندام کفنپوش شماست...»
در فصل دوم، ابتدا کتاب «تولد در میدان»، نخستین مجموعه شعر حسین اسرافیلی که در سال 1364 منتشر شده و 54 شعر در قالبهای غزل، مثنوی، چهارپاره، رباعی و شعر نو دارد، نقد شده و سپس به بررسی غزل «قصد دریا» پرداخته شده است:
«باز میخواند کسی در شیهه اسبان مرا/ منتظر استاده در خون چشم این میدان مرا ...»
در بخش اول فصل سوم هم، کتاب «نجوای جنون»، اولین مجموعه شعر ساعد باقری که در سال 1365 منتشر شده و دارای سی قطعه شعر در قالبهای غزل، مثنوی، چهارپاره و رباعی است بررسی شده و در ادامه غزل «شکفتن در بهار زخم» تحلیل شده است:
«چه رود است اینکه از آنسوی سدهای زمان جاریست/ خروشان، موج در موج از کران تا بیکران جاریست...»
در فصل پایانی هم علاوه بر نقد و بررسی کتاب «غریبانه» با 44 قطعه شعر در قالبهای کلاسیک که اولین کتاب پرویز بیگی حبیبآبادی است و در سال 1369 منتشر شده، غزل «شراره» او تحلیل شده است:
«در چشمهای اندوه صد راز، صد اشاره است/ گوید طنین قلبم، این سینه پارهپاره است...»
چاپ دوم «شکوه شقایق»، توسط نشر سماء قلم در سال 1384 منتشر شده که به نظر میرسد همان ناشر قبلی است که نام جدید به خود گرفته است و بر اساس اطلاعات ثبتشده در کتابخانه ملی، در چاپ دوم تغییری در محتوای کتاب گزارش نشده است.[1]
[1]. https://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=.
