خرمشهر
سجاد نادری‌پور
29 بازدید
خرمشهر در استان خوزستان و بین دو رودخانۀ کارون و اروندرود است که ابتدای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، به اشغال دشمن درآمد و در 3 خرداد 1361، به‌دست نیروهای ایران آزاد شد.
خرمشهر به مساحت 67/5کیلومتر مربع در منتهی‌الیه جنوب غربی ایران و در استان خوزستان، حاشیۀ خلیج فارس بین دو رودخانه کارون و اروندرود قرار دارد. فاصلۀ این شهر تا پایتخت 1100 کیلومتر و فاصلۀ آن تا مرکز استان، 125 کیلومتر است.[1] بر اساس سرشماری سال 1395، جمعیت آن 170.976 نفر است.[2]
بنای شهر به نام «المحمره» مربوط به قرن ۱۳ ق است؛ در زمان شاه عباس صفوی، دولت ایران به فکر ایجاد بندری در کرانۀ اروندرود افتاد تا در آن گمرکی ایجاد کند که با ویژگی‌های یک بندر بازرگانی تناسب داشته باشد. در زمان محمد شاه قاجار (۱۳۲۵ ق) این فکر جنبۀ عملی به خود گرفت و «محمره» به‌صورت یک بندر درآمد و در کنار آن گمرکی نیز ساخته شد. تأسیس بندر «محمره» در مقابل بندر بصره، باعث شد تا درآمد ارزی بندر بصره کاهش یابد و در نتیجه حکومت بغداد برای آن که از ایجاد بندری در مقابل بندر بصره جلوگیری کند، به تعرضاتی علیه این بندر دست زد. در سال ۱۲۵۳ ق، علیرضا پاشا حاکم بغداد با لشگری به محمره هجوم آورد، شهر را غارت و خراب کرد و بیشتر مردانش را کشت، اما شهر پس از این ویرانی دوباره بازسازی شد. تا تیر ۱۳۴۴ش، کلمة عربی «محمره» بر این شهر اطلاق میشد تا اینکه در این سال با تصویب هیئت وزیران، نام «خرمشهر» رسماً بر آن نهاده شد.[3]
تا قبل از جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، خرمشهر به واسطۀ موقعیت جغرافیایی و تجاری که با دریای آزاد داشت، ثروت عظیمی در خود جای داده بود. وجود تجارتخانه‌های بزرگ و نمایندگی شرکت‌های بزرگ تجاری داخلی و خارجی و همچنین شرکت‌های بزرگ کشتیرانی، به خرمشهر چهره یک بندر بین‌المللی بخشیده بود و ساکنانش به زبان‌های فارسی، عربی و دیگر زبان‌های خارجی آشنایی داشتند. عموماً ساکنین این شهر به کار در بخش‌های خدمات کشاورزی (کشت خرما و مرکبات) و صنایع دستی مثل عبابافی و حصیربافی و صنایع دیگر اشتغال داشتند.[4]
یکی از اتفاقات اساسی و مرتبط با جنگ تحمیلی در بازه زمانی بهمن 1357 تا مهر 1359، غائله خلق عرب به رهبری شیخ شبیر خاقانی از روحانیون خرمشهر بود که با حمایت‌های مالی، نظامی و مستشاری کشورهای عراق، کویت و لیبی به وجود آمد.[5]
در جریان این غائله که از بهمن 1357 آغاز و اواخر تیر 1358 به پایان رسید، هواداران شیخ شبیر، با ادعای به دست آوردن خودمختاری در خوزستان[6]، با حمله به مراکز دولتی و نظامی، به کشتار مأموران و مردم عادی پرداختند.[7]
در این مدت، مقامات سیاسی کشور نظیر آیت‌الله خامنه‌ای، مهندس بازرگان، آیت‌الله طالقانی، سیداحمد خمینی و امام خمینی (ره)، با انجام مذاکراتی با شیخ شبیر، سعی در حل‌وفصل غائله داشتند،[8] اما با به سرانجام نرسیدن این مذاکرات، روز چهارشنبه 9 خرداد 1358، نیروهای سازمان خلق عرب با سنگربندی در سطح شهر، بسیاری از پاسگاه‌های نظامی و مراکز دولتی را هدف حمله قرار دادند. در مقابل نیروهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و تکاوران ارتش وارد شهر شده و به مقابله با تجزیه‌طلبان برخاستند. در این روز به درخواست استاندار خوزستان، جنگنده‌های پایگاه شکاری دزفول نیز بر فراز آسمان خرمشهر، به نمایش قدرت پرداختند.[9] علی‌رغم تأکید مسئولین کشور بر حل‌وفصل مسالمت‌آمیز غائله، درگیری‌ها بین نیروهای دولتی و تجزیه‌طلبان تا اواخر تیر 1358 به صورت متناوب ادامه داشت. در نهایت، با انتقال شیخ شبیر از خرمشهر به قم، غائله خلق عرب به پایان رسید.[10]
از نکات قابل توجه در غائله خلق عرب، نقش پر رنگ حکومت عراق بود، چنان‌که در این مدت، گزارش‌هایی از اقدامات مداخله‌جویانه کنسولگری عراق در خرمشهر و تحرکات نظامی عراق در مرزها گزارش شده است.[11]
با شروع جنگ تحمیلی، هدف مهم و راهبردی صدام در استان خوزستان، اشغال خرمشهر بود[12] که علی‌رغم مقاومت مدافعان شهر، 4 آبان 1359، پس از 33 روز مقاومت، به اشغال کامل رژیم بعث درآمد.[13] با سقوط آخرین سنگرهای دفاعی، شهر خالی از سکنه شد و اهالی خرمشهر[14] در شهرهای مجاور و سایر استان‌های کشور پراکنده شدند.
با گذشت 578 روز از اشغال خرمشهر، در جریان عملیات بیت‌المقدس، خرمشهر در 3 خرداد 1361 آزاد شد. در این عملیات، به جز شلمچه، کوشک و طلائیه که در اشغال عراق باقی ماند، سایر مناطق آزاد شدند.[15]
یکی از تصاویر نمادین به‌جامانده از آزادسازی خرمشهر، تابلوی «به خرمشهر خوش آمدید؛ جمعیت 36 میلیون نفر» است که به پیشنهاد آیت‌الله علی اسلامی و به خط شهید بهروز مرادی نوشته و در ابتدای شهر نصب شد.[16]
بازپس‌گیری خرمشهر، موجب تغییر توازن سیاسی - نظامی در جنگ و منطقه خلیج فارس به سود ایران شد. از نظر نظامی، اجرای چهار عملیات طی هشت ماه، بیانگر تجدید توان نظامی ایران بود. از حیث سیاسی نیز به منزله از بین رفتن برتری عراق در مذاکرات سیاسی بود و این کشور را در وضع تحقیرآمیزی قرار داد.[17]
پس از آزادسازی خرمشهر، شورای امنیت سازمان ملل پس از 22 ماه از صدور قطعنامۀ اول، در 21 تیر 1361، قطعنامۀ 514 را که در آن موضع نسبتاً جدی‌تری در برابر جنگ گرفته بود، صادر کرد، بی‌آنکه در آن اشاره‌ای به متجاوز، تنبیه متجاوز یا اصل تجاوز شده باشد. از سوی دیگر، بازپس‌گیری خرمشهر، نگرانی‌های عمیقی در بین کشورهای عرب منطقۀ غرب آسیا پدید آورد. قدرت‌های بزرگ بین‌المللی ازجمله آمریکا نیز ضمن ابراز نگرانی از پیشروی نیروهای ایران، به حمایت گسترده از عراق پرداختند.[18]
سه روز پس از پذیرش قطعنامۀ 598 از سوی ایران، عراقی‌ها روز جمعه 31 تیر 1367 تهاجم دوباره خود را در منطقۀ جنوب آغاز کردند و در 30 کیلومتری شمال خرمشهر مستقر شدند. هدف عراق از این اقدام، وارد کردن ضربۀ سنگین نظامی به ایران، اشغال زمین و به اسارت گرفتن شماری از نظامیان ایران بود تا به هنگام مذاکرات بعد از جنگ، از آنها استفاده کند و در تبادل اسرا، نسبت به ایران از موقعیت بهتری برخوردار شود. ضمن آنکه خرمشهر به شدت تهدید میشد و اشغال مجدد آن، امتیاز بزرگی برای عراق بود، امام خمینی، نیروهای نظامی و مردمی را به مقابله با عراق فراخواندند و در نهایت، با مقاومت نیروهای خودی، عراق مجبور به عقب‌نشینی شد.[19]
یکی از نقاط محوری، کلیدی و نمادین شهر خرمشهر در طول دفاع مقدس، مسجد جامع این شهر است که در بخش مرکزی شهر قرار دارد. این مسجد که در سال 1250 ش ساخته شده، در سال 1343 تجدید بنا شد و به مرور به کانون مبارزه با حکومت پهلوی تبدیل گردید. با پیروزی انقلاب اسلامی، این مسجد کانون مبارزه با ضدانقلاب شد و در 24 تیر 1358 با پرتاب نارنجک توسط ضدانقلاب، هفت نفر از مردم در صحن مسجد به شهادت رسیدند. با آغاز جنگ تحمیلی، این مسجد به دلیل موقعیت مکانی و نقش محوری‌اش در مبارزات قبل از انقلاب، کانون مقاومت 35 روزه مردمی خرمشهر شد و به مرکز پشتیبانی و سازماندهی نیروهای مردمی به محلی برای تبادل اخبار، تجهیز، آموزش، جمع‌آوری کمک‌ها، مداوای اورژانسی مجروحین و نگهداری موقت پیکرهای شهدا تبدیل شد. با حضور مستمر محمد جهان‌آرا (شهید) فرمانده سپاه پاسداران خرمشهر و تعدادی از افسران ارتش به ویژه نیروی دریایی و نیز استقرار بی‌سیم مادر در مسجد، این مکان عملاً به مقر تاکتیکی دفاع از خرمشهر تبدیل شد. دشمن در 28 مهر 1359 مصادف با عید قربان با هدایت ستون پنجم برای اولین بار مسجد جامع را هدف گلوله‌باران خود قرار داد که در نتیجه آن بخش‌هایی از گنبد و صحن مسجد تخریب و جمعی از مدافعین به شهادت رسیدند. صبح روز 3 آبان 1359 درگیری با دشمن در سی متری مسجد تشدید و در نهایت توسط دشمن اشغال شد و با فرا رسیدن شب، دستور عقب‌نشینی و ترک شهر به همه مدافعان ابلاغ شد. مسجد جامع خرمشهر یکی از معدود بناهایی بود که پس از آزادسازی خرمشهر همچنان پابرجا مانده بود. رزمندگان با آزادی شهر بلافاصله خود را به مسجد جامع رساندند[20] و با نصب پارچه‌نوشته‌هایی، آزادی شهر را جشن قرار گرفتند. در روز آزادی خرمشهر، بنا شد همه رزمندگان در مسجد جامع جمع شوند تا نماز جماعت ظهر و عصر را برپا کنند؛ زمانی که همه رزمندگان در این مسجد تجمع کرده بودند دشمن مسجد را زیر آتش گلوله گرفت و تعدادی از رزمندگان به شهادت رسیدند و گنبد مسجد نیز تخریب شد.[21]
در طول هشت سال دفاع مقدس، خرمشهر و روستاهای اطراف، ۵۶۵ شهید، 847 جانباز و ۸۸ آزاده تقدیم انقلاب اسلامی کرده است[22] که از این تعداد، 247 نفر آنها مربوط به دوران مقاومت خرمشهر و 140 نفر مربوط به شهدای جنگ شهرها هستند.[23] گلزار شهدای خرمشهر، علاوه بر شهدای بومی این شهر، میزبان 162 شهید از 51 نقطه کشور است؛ بیشترین شهیدان از تهران، آبادان، شیراز و اهواز هستند که در دوران مقاومت خرمشهر، به دفاع از شهر پرداختند.[24]
شاخص‌ترین شهیدان خرمشهر در طول جنگ تحمیلی عبارتند از: عبدالمهدی آلبوغبیش، محمدرضا دشتی‌زاده، سید حمید ارجعی، محمدرضا ربیعی‌زاده، سید محمدعلی جهان‌آرا، بهنام محمدی راد، بهروز مرادی قهدریجانی و عبدالرضا موسوی.[25]
فرمانده سپاه خرمشهر در طول دوران مقاومت این شهر، سید محمدعلی جهان‌آرا بود که توانست با برقراری ارتباط فعال با گروه‌های مردمی و سازماندهی آنها، 45 روز در برابر ارتش رژیم بعث عراق مقاومت کند.[26]
با پایان جنگ و در سال 1375، موزۀ دفاع مقدس خرمشهر، با هدف به تصویر کشیدن رشادت‌های رزمندگان ایران در طول جنگ تحمیلی، افتتاح و به بهره‌برداری رسید.[27]
گلزار شهدای خرمشهر، مسجد جامع خرمشهر، یادمان شهدای نهرخین، بیمارستان صحرایی امام حسین (ع)، یادمان شهدای عملیات رمضان (زید)، شهدای عملیات بیت‌المقدس، یادمان شهدای کربلای ۵ (شلمچه) و یادمان شهدای کربلای ۴ (علقمه) ازجمله یادمان‌های ساخته‌شده در خرمشهر و اطراف آن است که هر ساله میزبان مردمی است که در قالب کاروان‌های راهیان نور، به مناطق عملیاتی جنوب کشور سفر می‌کنند.[28]
بلمی به سوی ساحل (رسول ملاقلی‌پور، ۱۳۶۴)، کیمیا (احمدرضا درویش، 1373)، حریم مهرورزی (ناصر غلامرضایی، 13۶5)، سرزمین خورشید (احمدرضا درویش، 13۷۶)، دوئل (احمدرضا درویش، 1382)، روز سوم (محمدحسین لطیفی، 1385)، کودک و فرشته (مسعود نقاش‌زاده، 1387)، بزرگمرد کوچک (صادق صادق‌دقیقی، 1390) و ۲۳ نفر (مهدی جعفری، 1397) از جمله تولیدات سینمایی هستند که با محوریت خرمشهر در طول دفاع مقدس، به تصویر کشیده شده‌اند.[29]
کتاب‌های دا (سیده‌اعظم حسینی، 1387)، سفر به گرای ۲۷۰ درجه (احمد دهقان)، پوتین‌های مریم (مریم امجدی)، کالک‌های خاکی (گلعلی بابایی و حسین بهزاد)، پابه‌پای باران (هدایت‌الله بهبودی و مرتضی سرهنگی)، مأموریت در خرمشهر (سرهنگ فلاح اللامی از فرماندهان ارتش عراق)، تکاوران نیروی دریایی در خرمشهر (سیدقاسم یاحسینی) و یکشنبه آخر (معصومه رامهرمزی) نیز در زمرۀ آثار مکتوب مرتبط با خرمشهر هستند.[30]
[1]. سایت شهرداری خرمشهر، / http://khorramshahr.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=1&pageid=175
[2]. سایت مرکز آمار ایران، / https://www.amar.org.ir
[3]. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، فتح خرمشهر، نقطۀ عطف دفاع مقدس، 1378، ص 2.
[4]. همان، ص 3 و 2.
[5]. آذری شهرضایی، رضا، «مروری بر ظهور و سقوط پدیده خلق عرب 58-1357»، فصلنامه گفتگو، ش 25، 1378، ص 68-67.
[6]. همان، ص 68 و76.
[7]. همان، ص 76-72.
[8]. همان، ص 67-66.
[9]. همان، ص 73.
[10]. همان، ص 76.
[11]. همان، ص 69 و 74.
[12]. منصوری، اسماعیل، «تجاوز عراق، اشغال خرمشهر و واکنش کشورهای منطقه»، ماهنامۀ شاهد یاران، ش 19، خرداد 86 ص 10.
[13]. امین‌آبادی، سید روح‌الله، «بی‌پرده با تاریخ/ آبان و آذر 1359ـ سقوط خرمشهر پس از 33 روز مقاومت/ شکست حصر آبادان در پی فرمان حضرت امام خمینی (ره)/ اسارت وزیر نفت/ شرایط ایران برای آزادی گروگان‌های آمریکایی»، نشریۀ پاسدار اسلام، ش 393 و 394، آذر 1393، ص27.
[14]. آمارنامه استان خوزستان (1360)، اهواز، سازمان برنامه و بودجه استان خوزستان، 1390، ص 13.
[15]. پورحسین، ناصر، «خرمشهر (آزادسازی خرمشهر)»، دانشنامۀ جهان اسلام، ج 15، تهران، بنیاد دائره‌المعارف اسلامی، ص 427.
[16].«ماجرای تابلوی مشهور خرمشهر جمعیت 36 میلیون نفر چه بود؟»، سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، https://irdc.ir/fa/news/.
[17]. پورحسین، ناصر، همان، ص 427.
[18]. همان، ص428.
[19]. مطلق، محسن، خرمشهر، تهران، سازمان هنری و ادبیات دفاع مقدس، 1393، ص 103-100.
[20]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی، خوزستان در جنگ، تهران، صریر، 1389، ص 33.
[21]. «مسجد جامع خرمشهر نماد پیروزی ملت ایران»، خبرگزاری رسا، کد خبر: ۱۲۹۲۲۹، 3 خرداد 139، https://rasanews.ir/000XcL.
[22]. سایت شهدای دفاع مقدس،. https://khoramshahr.ostan-khz.ir/
[23]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی، ج 1، ویرایش دوم، تهران، انتشارات صریر، ص 15 و 34.
[24]. همان، ص 34.
[25].شهدای دفاع مقدس، . https://khoramshahr.ostan-khz.ir/
[26]. سواریان، حسنعلی، «جهان‌آرا سردمدار نیکی‌ها بود»، شاهد یاران، ش 72-73، 1390، ص 58-61.
[27]. موزه دفاع مقدس خرمشهر، یادگاری از ۸ سال جنگ در خرمشهر، http://www.yjc.ir/00W1nB
[28]. پورجباری، پژمان، همان، ص 34 و 33 و 27 و 62 و 52 و 42 و 58 و 55.
[29]. «روایت حماسه آزادسازی خرمشهر در سینمای دفاع مقدس ـ کدام فیلم‌ها سوم خرداد را به نمایش گذاشتند؟»، سایت هنرآنلاین، کد خبر172958، 2 خرداد 1401.https://www.honaronline.ir.
[30]. «معرفی ۱۴ کتاب درباره خرمشهر»، خبرگزاری رسا، کد خبر ۵۶۵۹۴۰، 3 خرداد 1397، https://rasanews.ir/002NE4.
