گروه‌ها، نهادها، سازمان‌ها
نیروی دریایی ارتش
محسن شیرمحمد
565 بازدید
نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی از یگان‌های نظامی حاضر در دفاع مقدس بود.
تاریخ نیروی دریایی ایران به سال 1306 بازمی‌گردد. در این زمان تصمیم گرفته شد گروهی از افسران ارتش برای آموزش به ایتالیا اعزام شوند. با بازگشت این افسران و خرید شش فروند ناو از ایتالیا در سال 1311، نیروی دریایی به صورت رسمی در خرمشهر شکل گرفت.[1] به دنبال حمله متفقین به ایران در شهریور 1320 و در جریان جنگ جهانی دوم، ارتش انگلیس به نیروی دریایی ایران حمله کرد که منجر به شهادت دریادار بایندر فرمانده نیروی دریایی و 650 نفر از ملوانان ایرانی شد.[2]
پس از پایان جنگ، از سال 1326 بازسازی نیروی دریایی با استفاده از ناوهای تحویلی از سوی انگلیس آغاز شد. در سال‌های بعد، تعدادی واحد شناور و پروازی خریداری شد و پایگاه‌ها و مناطق استقرار نیروی دریایی توسعه یافت.[3]
به‌طوری‌که این نیرو در سال 1357 دارای حدود 30 هزار پرسنل، سه فروند ناوشکن مجهز به موشک‌های سطح به سطح مدل استاندارد، چهار فروند ناو کلاس سام با موشک‌های سی کیلر و سی کت، چهار فروند ناوچه پی‌اف 103، شش فروند موشک‌انداز کلاس کمان با موشک‌های هارپون، پنج فروند شناور کوچک مین‌روب، هفت فروند قایق بزرگ گشتی بدون سیستم موشکی، سه فروند کشتی تدارکاتی و چهارده فروند هواناو (هاورکرافت) بود که در پایگاه‌های بندرعباس، بوشهر، جزیره خارک، بندر انزلی، خرمشهر و چابهار مستقر بودند.[4]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تعدیل برخی افراد نیروهای مسلح، توان عملیاتی نیروی دریایی تا حدی افول کرد. در این دوره، تعداد پرسنل از 30 هزار به 20 هزار نفر کاهش یافت و به دنبال لغو قراردادهای نظامی با آمریکا، از آمادگی تجهیزات دریایی نیز کاسته شد.[5]
سال 1359 و به دنبال تجاوزات مرزی عراق، نیروی دریایی، طرح‌هایی برای دفاع از سیادت دریایی در خلیج‌فارس و تنگه هرمز و دفاع از جزایر سه‌گانه تنب بزرگ، کوچک و ابوموسی تهیه و ارائه کرد[6] و همچنین یک رزمایش دریایی را برای اولین‌بار پس از انقلاب برگزار کرد.[7]
در شهریور 1359 و به دنبال افزایش حملات مرزی عراق، تعدادی از شناورهای رزمی نیروی دریای از پایگاه خرمشهر شامل ناوچه‌های کیوان، تیران، ماهان، مهران و ناو بایندر به بندر امام خمینی فرستاده شدند. (این موضوع بعداً باعث مصون‌ماندن این تجهیزات از حملات دشمن شد.)[8]
روز 31 شهریور 1359 نیروی هوایی عراق دست به یک حمله گسترده علیه پایگاه‌های هوایی ایران زد و البته بخشی از این حملات متوجه بوشهر نیز شد، اما آسیبی به تأسیسات دریایی و ناوهای ایران وارد نشد.[9] بلافاصله پس از این حمله، یک گردان از تکاوران نیروی دریایی به فرماندهی ناخدا هوشنگ صمدی از پایگاه بوشهر به خرمشهر فرستاده شدند که نقش مهمی در دفاع 34 روزه از این شهر به همراه سایر نیروهای مسلح دشمن داشتند.[10]
به دنبال آغاز محاصره آبادان در مهر 1359، هوادریا (یگان هوایی نیروی دریایی) با استفاده از انواع هواناوها و بالگردهای خود به صورت مستمر و از مسیر دریا به پشتیبانی از نیروهای خودی در این منطقه پرداخت. برای مثال با انتقال نیروهای گردان 153 لشکر 77 در 9 آبان 1359 باعث شکست دشمن در کوی ذوالفقاری و ورود به جزیره آبادان شد.[11]
نیروی دریایی در 30 شهریور 1359، قرارگاه مقدم دریایی را با نام نیروی رزمی 421 در بوشهر و به منظور طراحی، نظارت و کنترل عملیات دریایی در خلیج‌فارس و دریای عمان تشکیل داد. این قرارگاه نقش مهمی در هدایت سلسله عملیات دریایی در دفاع مقدس داشت.[12] با هدایت قرارگاه 421 در دو عملیات شهید صفری و اشکان در آبان 1359، اسکله‌های البکر و الامیه در شمال خلیج‌فارس به آتش کشیده شد و عملاً صدور نفت عراق از طریق دریا قطع شد.[13]
در 7 آذر 1359 و در اوج اقدامات نیروی دریایی، در عملیات مروارید که با محوریت ناوچه پیکان و پشتیبانی فانتوم‌های نیروی هوایی انجام شد، یازده فروند از انواع شناورهای رزمی و همچنین سیزده فروند جنگنده و یک فروند بالگرد دشمن هدف قرار گرفت و تقریباً فعالیت نیروی دریایی عراق در خلیج‌فارس متوقف شد.[14]
سال 1361، نیروی دریایی در عملیات بیت‌المقدس و آزادسازی خرمشهر، با اعزام سیصد فروند قایق همراه با نفرات نقش مهمی در انتقال یگان‌های ارتش و سپاه به کرانه غرب رود کارون داشت.[15] همچنین نیروی دریایی در عملیات خیبر در اسفند 1362 با ارسال بالگردها و هواناوها نقش مؤثری در انتقال رزمندگان اسلام و تصرف جزایر مجنون ایفا کرد.[16] سال بعد و در همین منطقه عملیات بدر انجام شد که هواناوهای نیروی دریایی نقش مهمی در نقل‌وانتقال نیروهای ایرانی به جزایر مجنون داشتند.[17]
اسکورت نفتکش‌ها به مقصد جزیره خارک و کشتی‌های تجاری به مقصد بندر امام خمینی با هماهنگی نیروی هوایی و مقابله با حملات هوایی عراق نیز ازجمله مهم‌ترین اقدامات نیروی دریایی در زمان جنگ بود.[18]
علاوه‌بر عراق، به دلیل حضور ناوگان آمریکا در خلیج‌فارس، نیروی دریایی با شناورهای این کشور نیز درگیر شد که اوج آن در فروردین 1367 بود. ناوهای سهند، سبلان و ناوچه جوشن به مقابله با ناوهای آمریکایی پرداختند که در یک نبرد نابرابر منجر به غرق‌شدن سهند و ناوچه جوشن شد.[19]
در دوران دفاع مقدس، در مجموع 673 نفر از افراد نیروی دریایی به شهادت رسیدند[20] که از برجسته‌ترینشان می‌توان به ناخدا محمدابراهیم همتی فرمانده ناوچه پیکان[21] و ناخدا علی زارع نعمتی فرمانده دوم ناوچه جوشن اشاره کرد.[22]
با پایان جنگ، برنامه‌های مختلفی برای افزایش توان دریایی به اجرا درآمد که ازجمله سه فروند زیردریایی به ناوگان این نیرو اضافه شد و ناوگان زیرسطحی تشکیل شد.[23] در همین دوره، بازسازی و ساخت تجهیزات جدید در نیروی دریایی نیز آغاز شد که در این راستا می‌توان به ساخت ناوشکن‌های کلاس جماران اشاره کرد.[24]
ناخدا بهرام افضلی، ناخدا اسفندیار حسینی و دریادار محمدحسین ملک‌زادگان فرماندهی نیروی دریایی را در زمان جنگ بر عهده داشتند. اکنون دریادار شهرام ایرانی این سمت را داراست.[25]
[1]. معارف جنگ، تهران: ایران سبز، 1393، ص420 و 423.
[2]. درویشی، فرهاد، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج1: ریشه‌های تهاجم، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1378، ص90.
[3]. معارف جنگ، ص428.
[4]. کردزمن، آنتونی و ابراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن، جنگ ایران و عراق، ج1، تهران: مرزوبوم، 1389، ص146 و 147.
[5]. درویشی، فرهاد، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج1، ص97.
[6]. شیرمحمد، محسن، بر فراز دریاها: نگاهی به تاریخ هوادریا و حماسه اسکادران‌های هواناو، بالگرد و بال ثابت در جنگ تحمیلی، تهران: دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نداجا، 1400، ص97.
[7]. جعفری‌جبلی، علی، منصوری، مجید، تقویم تاریخ دفاع مقدس نداجا، ج1: زمینه‌های بروز جنگ، تهران: دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نداجا، 1388، ص237.
[8]. همان، ص318.
[9]. شیرمحمد، محسن، بر فراز دریاها، ص107.
[10]. یاحسینی، سیدقاسم، تکاوران نیروی دریایی در خرمشهر، تهران: سوره مهر، 1393، ص123ـ118.
[11]. شیرمحمد، محسن، بر فراز دریاها، ص148.
[12]. ماهنامه صف، ش370، مهر 1390، ص60.
[13]. شیرمحمد، محسن، بر فراز دریاها، ص117 و 121.
[14]. مسبوق، محمد، جواهری، علی‌رضا، عملیات مروارید، تهران: مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1394، ص185 و 186.
[15]. معارف جنگ، ص469 و 470.
[16]. شیرمحمد، محسن، بر فراز دریاها، ص221.
[17]. همان، ص249.
[18]. همان، ص175.
[19]. ماهنامه صف، ش353، اسفند 1388 و فروردین 1389، ص46.
[20]. www.fashnews.ir/fa/news-details/62515
[21]. عبدی‌زاده، مونس، راز مروارید، تهران: سوره مهر، 1396، ص86.
[22]. برزگر، عبدالرحمن، کهنموئی: خاطرات ناخدا یکم شریف فرزادی‌نیا، تهران: دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نداجا،1391، ص59.
[23]. ماهنامه صف، ش378، مرداد 1391، ص28.
[24]. همان، ش353، اسفند 1388 و فروردین 1389، ص40 و 41.
[25]. خبرگزاری جمهوری اسلامی، 31 مرداد 1400 www.irna.ir/news/84444547
