کشورهای حاشیه خلیج فارس
عماد عزت‌آبادی
9 بازدید
عراق، کویت، عربستان سعودی، بحرین، قطر، امارات متحده عربی و عمان در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نقش‌های متفاوتی داشتند ولی عمدتاً از عراق پشتیبانی کردند.
ایران در شمال خلیج فارس قرار دارد و حاشیه جنوبی آن محل استقرار شش کشور عربی است که با وجود اشتراکات فراوان، با هم اختلافات متعددی دارند.
امیرنشین کویت با وسعت 18/178 کیلومتر مربع در جنوب غربی خلیج فارس و همسایه جنوبی عراق است و پایتخت آن شهر کویت است.[1]
پادشاهی عربستان سعودی در قسمت غربی خلیج فارس و در جنوب عراق واقع شده و وسعتی بیش از دو میلیون کیلومتر مربع دارد و پایتخت آن ریاض است.[2]
بحرین کشوری جزیره‌ای در جنوب خلیج فارس با وسعتی بالغ بر 760 کیلومتر مربع، کوچک‌ترین کشور حوزه خلیج فارس است. این کشور در همسایگی قطر و عربستان قرار دارد و پایتخت آن منامه است[3] که در سال 1350 با موافقت ایران و پشتیبانی انگلیس و پس از نظرسنجی پیشنهادی انگلیس از مردم بحرین و در ظاهر با حضور سازمان ملل، این کشور رسماً از ایران جدا شد.[4]
قطر شبه جزیره‌ای در نیمه راه ساحل خلیج فارس است که از جنوب به عربستان محدود شده و مساحت آن 11.521 کیلومتر مربع است و دوحه مقر حکومت آن است.[5]
امارات متحده عربی در جنوب خلیج فارس با وسعت 83.600 کیلومتر مربع است که از به هم پیوستن هفت شیخ‌نشین ابوظبی، دوبی، شارجه، رأس‌الخیمه، فجیره، ام‌القوین و عجمان ایجاد شده و پایتخت آن ابوظبی است.[6]
پادشاهی عمان در تنگه هرمز و در مدخل ورودی خلیج فارس وسعتی بالغ بر 300 هزار کیلومتر مربع دارد و پایتخت آن مسقط است.[7]
پیش از شروع جنگ تحمیلی، صدام برخی هواپیماهای نظامی و مسافربری خود را به فرودگاه‌های اردن و عربستان فرستاد؛[8] با حمله عراق به ایران نیز، تقریباً تمام کشورهای حاشیه جنوب خلیج فارس از عراق حمایت کردند. گفتنی است نیروی دریایی عراق برای انجام عملیات علیه ایران در نقاط مختلف خلیج فارس به همکاری سایر کشورهای منطقه نیاز داشت.[9]
با آغاز جنگ صدام علیه ایران، عربستان و کویت توافق کردند تولید نفت خود را افزایش دهند و اضافه تولید خود را به نفع عراق بفروشند. دولت کویت نیز با تصویب قوانینی، ایرانیان و شیعیان طرفدار انقلاب اسلامی را تحت فشار قرار داد.[10] این در حالی بود که کویت پس از آغاز جنگ تحمیلی به ظاهر اعلام بی طرفی کرده بود.[11]
در هفت ماه نخست جنگ تحمیلی، کویت، قطر، امارات متحده عربی و عربستان بیش از 14 میلیارد دلار به عراق کمک کردند.[12] قطر تقریباً سیاست بیطرفانه اتخاذ کرد؛ البته این کشور در چارچوب مواضع شورای همکاری خلیج فارس و همچنین تحت فشار عربستان سعودی، با کمک‌های مالی و تبلیغاتی از صدام حمایت نمود.[13]
اوایل جنگ تحمیلی و در 4 خرداد 1360، شش کشور حاشیه جنوبی خلیج فارس، شورای همکاری خلیج (فارس) را تأسیس کردند. هدف از این اقدام، ایجاد مجلس تعاون و انسجام بین این کشورها به منظور دفاع از خود اعلام شد، چرا که عراق در تلاش بود جنگ را گسترش دهد و موجب نگرانی شیخ‌نشین‌ها شده بود. عراق تمایل داشت با گسترش جنگ به کشورهای حاشیه خلیج فارس، بار مالی جنگ را بر آنها تحمیل کند.[14]
در ژانویه 1981 (دی 1359) دولت عربستان هزینه ساخت راکتور اتمی اوسیراک عراق را به نیابت از عراق به فرانسه پرداخت کرد و حتی پس از حمله رژیم صهونیستی به این نیروگاه، هزینه بازسازی آن را نیز به عهده گرفت.[15]
در آذر 1360 دولت بحرین نیز گروهی از شیعیان این کشور را به اتهام اقدام مسلحانه علیه حاکمیت کشور بازداشت کرد که یکی از اتهامات این عده دیدن آموزش نظامی در ایران بود. با وجود تکذیب دولت ایران، بحرین سفارت خود در تهران را تعطیل کرد.[16] هر چند بحرین در جنگ تحمیلی به ظاهر اعلام بیطرفی کرده بود،[17] اما مانند برخی کشورهای عربی از ارسال کمک‌های مالی، سیاسی، تبلیغاتی و تجهیزات جنگی و اعزام نیروی انسانی به عراق دریغ نکرد.[18]
در ادامه و پس از فتح خرمشهر در 3 خرداد 1361 توسط ایران، شورای همکاری خلیج (فارس) در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۶۱ بیانیه‌ای صادر کرد که در آن ضمن حمایت از پایان جنگ، اعلام کرد عراق آماده بازگشت به مرزهای بین‌المللی است. در این مرحله کشورهای شورای همکاری خلیج فارس علناً از عراق حمایت نکردند و خواهان پایان جنگ شدند. [19] بازپس گرفتن خرمشهر توسط ایران، این کشورها را نگران کرد، چرا که عراق برای تحت فشار قرار دادن ایران، مدام به کشتی‌های ایران حمله می‌کرد و ایران مجبور به مقابله به مثل بود و این، موجب ناامنی خلیج فارس می‌شد و امنیت صادرات و واردات کالاها را تحت تاثیر قرار می‌داد. گذشته از آن، سقوط احتمالی صدام در جنگ با ایران، پیامدهای خطرناکی برای کویت و عربستان داشت؛ در نتیجه آنها تلاش کردند ایران را به خاتمه جنگ تشویق کنند.[20] اعراب نگران بودند که پیروزی هریک از طرفین در جنگ، شروع جاه‌طلبی طرف پیروز باشد. این شورا همچنین بخشی از تدابیر آمریکا در مقابله با انقلاب ایران و نیز حمله اتحاد جماهیر شوروی به افغانستان بود.[21]
حجم کمک‌های مالی مستقیم کشورهای شورای همکاری خلیج (فارس) به عراق تا اواخر سال 1361، حدود 30 تا 40 میلیارد دلار بود که سهم عربستان 20 میلیارد، کویت 6 میلیارد، امارات بین 2 تا 4 میلیارد، قطر 1 میلیارد و عمان 10 میلیارد دلار می‌شد.[22] کمک‌های گسترده امارات به عراق به اقتصاد این کشور نیز آسیب جدی زد و در سال 1364 و 1365 اقتصاد امارات فلج شد.[23]
البته کشور عمان در سال های جنگ تحمیلی روابطش را با هر دو طرف درگیر در جنگ، ادامه داد و نه در مقابل ایران ایستاد و نه به فراخوان صدام برای قطع ارتباط با ایران توجه کرد، اما تا پایان جنگ، با عراق به عنوان یک کشور عربی همراه بود.[24]
در سال 1362 نیز عربستان سعودی با کسب موافقت کویت تصمیم گرفت درآمد حاصل از فروش نفت میدان نفتی خفیج (میدان مشترک عربستان و کویت در منطقه وفرا) را به عراق بدهد.[25]
در سال 1363 کشورهای شورای همکاری خلیج (فارس) یک هیأت دیپلماتیک به ژاپن فرستادند تا با این کشور برای کاهش روابط اقتصادی خود با ایران رایزنی کنند. در 15 خرداد همان سال هم یک هواپیمای اف- 15 سعودی با حمایت نیروی هوایی آمریکا یک فانتوم ایران را بر فراز خلیج فارس ساقط کرد.[26] در دی 1364 راشد عبدلله وزیر مشاور در امور خارجی امارات به تهران سفر کرد و ضمن دیدار با رئیس جمهوری ایران، امارات را از آغاز طرفدار انقلاب اسلامی ایران خواند و اعلام کرد دو کشور مشترکات فرهنگی بسیاری دارند، بنابراین خواستار گسترش روابط دو کشور هستند.[27] روابط ایران با امارات، در طی جنگ تحمیلی عموماً حسنه ماند.[28]
مهم‌ترین حامی عراق در جنگ تحمیلی، کویت بود. این کشور با در اختیار دادن چهار لنگرگاه خود به عراق و امکان استفاده از برخی بنادر دیگر، به مهم‌ترین محل تخلیه و بارگیری کالاهای عراقی بدل شد. کویت پس از تصرف فاو (بهمن 64) توسط ایران، به هواپیماهای عراق اجازه داد با عبور از فضای کویت در خلیج فارس علیه ایران اقدام نظامی انجام دهند. بهمن 1364 نیروهای ایران شبه‌جزیره فاو را به تصرف درآوردند و[29] فشارهای عراق بر کویت برای واگذاری دو جزیره وربه و بوبیان، افزایش یافت زیرا این جزایر در جنوب شبه‌جزیره فاو می‌توانستند نقش کلیدی در حمله متقابل عراق علیه نیروهای ایران ایفا کنند. پس از تصرف فاو توسط ایران، دولت عراق به‌طور جدی خواستار واگذاری این دو جزیره از عراق شد و در نهایت، دو کشور بر سر این موضوع به توافق رسیدند. بدین ترتیب این جزایر در دو سال پایانی جنگ تحمیلی عراق علیه ایران تحت کنترل عراق بودند و در این مدت، نیروهای ایران متحمل خسارات قابل توجهی شدند.[30] با وجود آن که در مدتی که شبه‌جزیره فاو در تصرف ایران بود، هیچ تعرض مستقیمی به جزایر کویت صورت نگرفت، اما نیـروهای نظامی عـراق به طور مکرر از موقعیت جزیره بوبیان بـرای عملیات‌هـای هـوایی، بالگردی و اطلاعاتی علیه مـواضع نیروهای ایران بهره می‌بردند. استفاده نظامی عراق از این جزایر در جریان عملیات بازپس‌گیری شبه‌جزیره فاو در سال ۱۳۶۷ به اوج رسید و نقش مهمی در بازپس‌گیری شهر فاو توسط عراق داشت.[31]
در 4 آذر 1365، عربستان پس از آنکه جنگنده‌های عراق جزیره لارک ایران را هدف قرار دادند، در مسیر بازگشت بر خلاف اصل بیطرفی، اجازه داد در خاک عربستان سوخت‌گیری کنند.
کویت که به علت حمایت مداوم و گسترده از عراق نفتکش‌هایش هدف حملات ایران بود، از آمریکا و شوروی تقاضای اسکورت نفتکش‌ها را کرد که البته ایران این کشور را از این اقدام بر حذر داشت. با حمله عراق به نفتکش‌های ایران در 13 و 14 شهریور 1366، کویت هدف چندین حمله موشک کرم ابریشم ایران قرار گرفت. در مقابل کویت ضمن شکایت به شورای امنیت، پنج دیپلمات ایرانی را اخراج کرد.[32]
در همین سال عمان تلاش کرد با برگزاری نشستی بین ایران و عراق در مسقط به پایان جنگ کمک کند که البته موفق نبود. عمان همچنین درخواست عربستان مبنی بر صدور بیانیه در محکومیت ایران را نپذیرفت.[33]
در مجموع در طول هشت سال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، کویت و عربستان حدود 50-25 میلیارد دلار در قالب قرض یا وام بلا عوض و سایر کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس بالغ بر 16 میلیارد دلار به عراق کمک کردند.[34]
البته با وجود تمام کمک‌های مالی و دیپلماتیک کویت به عراق، این کشور از صدام آسیب دید. به فاصله کمی از پایان جنگ تحمیلی و در 11 مرداد 1369، عراق به کویت حمله و این کشور را اشغال کرد. در این روزها برخی شیخ‌نشین‌های جنوب خلیج فارس اقدامی در دفاع از کویت نکردند. تنها عربستان سعودی بود که به دفاع از کویت پرداخت چرا که عراق مستقیماً علیه عربستان نیز تبلیغات می‌کرد. پس از شکست عراق در حمله به کویت با کمک غرب، اعراب حاشیه خلیج فارس دیگر تمایلی نداشتند به مرکز ثقل اعراب یا حتی یکی از مراکز مهم آن بدل شوند. [35]
ایران پس از جنگ تلاش کرد نقش منطقه‌ای خود را در خلیج فارس احیا و روابط خود با کشورهای حاشیه خلیج فارس را بازسازی کند و[36] سیاست حسن هم‌جواری در پیش گرفت. ایران در طول جنگ خلیج فارس در سال 1991 بی‌طرف بود و حمله عراق به کویت را محکوم کرد[37] و مرزهای خودرا به روی پناهجویان کویتی گشود.[38] دولت کویت نیز نسبت به ادعای امارات بر جزایر سه‌گانه ایران به میانجیگری آمد و رئیس مجلس ملی این کشور ضمن سفر به ایران در سال 1371، از پیشنهاد مذاکره مستقیم ایران و امارات بر سرجزایر استقبال کرد. این کشور در میان اعضای شورای همکاری خلیج فارس، بهترین روابط را با ایران داشت، اما عضویتش در این شورا باعث می‌شد در اختلافات بین متحدان عربش و ایران، به شکلی عمل کند که هیچ طرف نرنجد.[39]
ایران پس از جنگ تحمیلی، با عربستان نیز سیاست تنش‌زدایی اتخاذ کرد، اما نزدیکی عربستان به آمریکا، دخالـت امریکا در خلیج فارس و تلاش عربستان برای ایفای نقش جایگزین ایران، به ویژه در فروش نفت و در دسـت گـرفتن بازار نفت ایران، ترویج وهابی‌گری و مانند آن، روابط دو کشور را پس از یک دوره آرامش، به سمت تیرگی راند.[40]
روابط ایران با قطر نیز پس از جنگ تحمیلی توسعه یافت. ایران در اختلاف مرزی بین قطر و عربستان، از قطر حمایت کرد. در مقابل در تیر 1385 از میان 15 کشور عضو شورای امنیت، تنها قطر به قطعنامه 1696 شورا در مقابله با برنامه هسته‌ای ایران رأی منفی داد.[41]
با پذیرش قطعنامه 598 توسط ایران، روابط بین ایران و بحرین نیز روبه بهبود رفت.[42] البته با بروز بیداری اسلامی در بحرین در سال 2011 م (زمستان 1389)، ایران از مخالفان حکومت بحرین حمایت کرد و بر لزوم توجه حکومت به حقوق و درخواست مردم تأکید کرد و سرکوب معترضان توسط حکومت آل خلیفه و ورود نیروهای سعودی و اماراتی را به بحرین محکوم نمود.[43]
پس از پایان جنگ تحمیلی، امارات متحده عربی نیز همچنان ادعاهایی راجع به حاکمیت جزایر سه‌گانه ایران مطرح می‌کرد. ایران نیز در سال ۱۳۷۱ در مذاکرات ابوظبی راجع به جزایر سه‌گانه حاضر شد و اعلام کرد به هیچ‌وجه درباره حاکمیت بر جزایر سه‌گانه خود حاضر به مذاکره نیست.[44]
در این میان روابط ایران و عمان، همیشه حفظ شده است. پس از جنگ تحمیلی نیز این کشور در تعدیل سیاست و مواضع شورای همکاری کشورهای خلیج فارس نسبت ایران نقش داشت و از فعالیت هسته‌ای ایران حمایت کرد.[45]
[1]. سایت راسخون، https://rasekhoon.net/article/show/910419?utm_source=chatgpt.com.
[2] احمدی، سید محمد، جغرافیای عربستان سعودی و اماکن حرمین شریفین، تهران، مشعر، 1387، ص 12، 13، 15، 16 و 18.
[3] هاشمی‌نسب، سیدسعید، «بحران بحرین»، پژوهش‌های منطقه‌ای، ش 5، پائیز و زمستان 1389، ص19؛ دانشنامه اسلامی، https://wiki.ahlolbait.com/%D8%A8%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%86.
[4] . مجتهدزاده، پیروز، کشورها و مرزها در منطقه ژئوپلتیک خلیج فارس، تهران، وزارت خارجه، چ سوم، 1373، ص196.
[5] شیرزادی، رضا، «توسعه و توسعه انسانی در قطر»، فصلنامه مطالعات سیاسی، سال یازدهم، ش 41 ، پاییز 1397، ص182.
[6]. کشورها و مرزها در منطقه ژئوپلتیک خلیج فارس، همان ص 166-164؛ دانشنامه اسلامی، همان.
[7] . باشگاه خبرنگاران جوان، https://www.yjc.ir/fa/news/4447748/%D9%86% .
[8] . سلیمانی سوادکوهی، شاهرخ، اقدامات و نتایج عملیات نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در مقابله با تجاوزات و مداخلات عراق و نیروهای فرا منطقه‌ای در خلیج فارس، تهران، دافوس، 1397، ص75.
[9] . همان ص 127.
[10] مرادپیری، هادی و مجتبی شربتی، آشنایی با علوم و معارف دفاع مقدس، تهران، سمت، چ یازدهم، ۱۳۹۲، ص60.
[11] موسوی، سید مسعود، «بررسی مواضع و عملکرد کویت در جنگ ایران و عراق»، مجله نگین ایران، سال دوم، ش هشتم، بهار 1383، ص 83.
[12] ویسی، هادی، «واکاوی چالش‌های ژئوپلیتیکی رابطه شورای همکاری خلیج فارس با جمهوری اسلامی ایران و تأثیر آن بر جهان اسلام»، فصلنامه مطالعات سیاسی جهان اسلام، سال پنجم، ش 25، بهار 1397، ص147.
[13] . گل‌کرمی، عابد و دیگران، «تبیین طیف رفتاری جمهوری اسلامی ایران در منطقة خلیج فارس: تقابل سیاست خارجی وضعیت‌محور و ژئوپلیتیک موقعیت‌محور»، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 54، ش 1، بهار 1401، ص 104.
[14] مسجدجامعی، محمد، ژئوپلیتیک خلیج فارس، عربستان و شیخ‌نشین‌ها، تهران، اطلاعات، 1395، ص 65، 69 و 71.
[15] بابازاده، محمد، «جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و مواضع کشورها و جامعه بین‌المللی از منظر روابط بین‌المللی، مطالعه موردی ایالات متحده آمریکا، انگلیس، شوروی، عربستان سعودی»، کنفرانس ملی اندیشه‌های نوین و خلاق در مدیریت حسابداری مطالعات حقوقی و اجتماعی، ص 5.
[16] .شفیعی، اسماعیل و دیگران، «بررسی روابط ایران با کشورهای حوزه خلیج فارس (عمان، بحرین، امارات متحده عربی و کویت)، «همایش ملی علمی-پژوهشی خلیج فارس»، ص 258.
[17] .گل‌کرمی، عابد و دیگران، همان ص 103.
[18] .ملک‌زاده، محمد، «متغیرهای واگرا و همگرا در روابط ایران با جهان عرب چشم‌اندازی بر تمدن نوین اسلامی»، مجله سیاست و روابط بین‌الملل، دوره 3 ، ش 6 ، پاییز و زمستان 1398، ص 292.
[19] حبیبی، ابولقاسم، روزشمار جنگ ایران و عراق - آزادسازی خرمشهر پایان رویای تجزیه ایران، ج ۱۹، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۷، ص ۷۰۳-۷۰۱.
[20] مسجدجامعی، محمد، همان، ص 70.
[21] سیاری، حبیب‌الله، «الگوی موازنه قدرت در راهبردهای امنیتی خلیج فارس»، فصلنامه علوم و فنون نظامی، سال ششم ، ش 14، پائیز 1388، ص 6 و7.
[22] ویسی، هادی، همان، ص 147.
[23] .محمدی، ضیاء و دیگران، «نقش روابط اقتصادی در میزان تعهد امارات متحده عربی در برابر ایران از 1367 تا 1359»، فصلنامه پژوهش‌های تاریخی (علمی- پژوهشی) معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه اصفهان، سال پنجاوسوم، دوره جدید، سال نهم، پیاپی دوم، ش 35، پاییز 1396، ص 174.
[24] . گل‌کرمی، عابد و دیگران، همان، ص102؛ خبرگزاری ایسنا، https://www.isna.ir/news/1402080201322/%D .
[25] بابازاده، محمد، همان، ص 5.
[26] . ویسی، هادی، همان، ص 147.
[27] . محمدی، ضیاء و دیگران، همان، ص 182.
[28] .صالحی، حمید، «مناسبات راهبردی امارات متحده عربی با جمهوری اسلامی ایران (2000-2011)، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال 14، ش 1، بهار 1390، ص 159.
[29]. وب‌سایت ویکی دفاع، «عملیات والفجر-8»، https://wikidefa.ir/?id=dtfpq001 .
[30]. مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، «بررسی مواضع و عملکرد کویت در جنگ ایران و عراق»، https://defamoghaddas.ir/index.php .
[31]. سایت تحلیلی خبری عصر ایران، «مروری بر پرونده سیاه حکومت کویت در 8 سال جنگ ایران و عراق»، https://www.asriran.com/fa/news/106807 .
[32] . موسوی، سیدمسعود، همان، ص 84، 86 ، 88 و 89.
[33] . همان، ص86، 88 و 89؛ خبرگزاری ایسنا، همان.
[34] مرادپیری، هادی و مجتبی شربتی، همان، ص 154.
[35] مسجدجامعی، محمد، همان، ص73 و 74.
[36]. ویسی، هادی، همان، ص149.
[37]. سیمبر، رضا و دیگران، «سیاست جمهوری اسلامی ایران در قبال کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، فصلنامه مطالعات بنیادین و کاربردی جهان اسلام، سال 2، ش 4، زمستان 1399، ص55.
[38] . همدانی، عبدالرضا، «تحلیلی بر روابط سیاسی ایران و کویت، 1988-1961»، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، سال 23، ش 24، زمستان 1379، ص150.
[39] . همان، ص 155و154.
[40] .موسوی دهموردی، سیدمحمد، «تاریخچه روابط ایران و عربستان سعودی از زمان رضاشاه تاکنون (چرخه رقابت و تقابل)»، فصلنامه مطالعات فرهنگی و سیاسی خلیج فارس، دوره 3، ش 9 ، 1395، ص 78.
[41] .جلیلوند، مسعود و دیگران، «بررسی روابط بین ایران و قطر»، مجله پژوهش‌های سیاسی و بین‌المللی، ش 18، بهار 1393، ص 76 و 75.
[42] .شفیعی، اسماعیل و دیگران، همان.
[43] . خواجه سروی، غلامرضا ودیگران، «هویت و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال تحولات بحرین، «سیاست جهانی»، دوره 6، ش 3، آذر 1396، ص205.
[44]. عرب‌اسماعیلی، محمود و سلیمان قاسمیان، «جزایر سه‌گانه ایرانی: پیشینه تاریخی ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک»، تهران، کانون اندیشه جوان، ۱۳۹۵، ص۴۹ و۴۷.
