بندر ماهشهر
مریم لطیفی
33 بازدید
بندر صادراتی ماهشهر در جنوب غربی استان خوزستان و در منتهی‌الیه شمال شرقی خورموسی، در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، در تأمین سوخت داخلی و واردات محصولات مورد نیاز کشور فعال بود.
بندر ماهشهر از دو ناحیه قدیم و جدید تشکیل شده است. فاصله ماهشهر قدیم تا ماهشهر جدید، حدود ۳ کیلومتر است. مردم شهر بیشتر در این ناحیه سکونت دارند و بافت آن قدیمی‌تر است و دوایر دولتی در این قسمت قرار دارند. شغل بیشتر ساکنان آن کشاورزی، صیادی و صنایع دستی است. مذهب اهالی شیعه و زبان آنان فارسی و عربی است. ماهشهر دارای آب و هوای گرم و مرطوب است و به سبب داشتن خاک شور و قلیایی، پوشش گیاهی آن ضعیف است و به طور پراکنده درختان کُنار و گز در آنجا دیده می‌شود. بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1395، جمعیت شهرستان بندر ماهشهر ۲۹۶۲۷۱ نفر است.[1]
سابقه تاریخی بندر ماهشهر که از آن به نام ماجول و معشور یاد می‌شود به اواخر قرن هفتم هجری برمی‌گردد.[2] این بندر تا اواخر حکومت قاجار از اهمیت چندانی برخوردار نبود و بندر کوچکی بود که از آن جا کشتی‌های محلی کالاهای وارداتی و صادراتی را برای قبایل عرب همسایه حمل می‌کردند. با احداث راه‌آهن سراسری، تأسیس و توسعه بندر شاهپور، بندر معشور نیز رونق گرفت. پس از مدتی این بندر برای صدور نفت خام مورد توجه قرار گرفت و به تدریج با کشیده شدن لوله‌های نفت و ایجاد مخازن نفت توسعه یافت. لوله‌ها نفت را از آغاجاری به پالایشگاه آبادان و از آن جا به معشور می‌بردند.[3]
اسکله خور غزاله اولین اسکله‌ای بود که شرکت نفت ایران و انگلیس در بندر معشور احداث کرد. پس از آن بندر معشور توسعه یافت و برای بارگیری کشتی‌های بزرگ مجهز شد.[4] صدور نفت خام از این بندر در سال 1324 آغاز شد.[5] در سال 1333 قرارداد کنسرسیوم نفتی بین شرکت ملی نفت ایران به عنوان طرف اول و هشت کمپانی بزرگ نفتی به عنوان طرف به امضا رسید. در طول اجرای این قرداد، طرحی به نام «چم» طی سال‌های 1342 تا 1346 با هدف توسعه شرکت‌های عامل نفت ایران به اجرا درآمد.[6] با اجرای طرح چم، از سال 1346، نفت خام صادراتی حوزه قرارداد از طریق جزیره خارک از خلیج فارس به بازارهای جهان ارسال می‌شد و بندر معشور برای صدور فرآورده‌های نفتی پالایشگاه آبادان شامل بنزین، بنزین سوپر، نفت سفید، بنزین هواپیما، نفت گاز، گاز مایع، نفتا سبک و سنگین، پارافین، اسید، روغن، قیر و نفت کوره آماده شد. در نتیجه اجرای این طرح، 32 مخزنگاه به مخزنگاه ساحلی اضافه شد و بندرگاه توسعه پیدا کرد به طوری که کشتی‌های سنگین و نفتکش‌های اقیانوس‌پیما با ظرفیت 50 هزار تن می‌توانستند در آن پهلو بگیرند و یک پالایشگاه گاز طبیعی در این بندر ساخته شد.[7] در سال 1344 نیز با تصویب هئیت وزیران نام این بندر از معشور به «ماهشهر» تغییر یافت.[8]
با شروع جنگ تحمیلی و تعطیلی پالایشگاه آبادان در همان روزهای ابتدایی جنگ، بندر ماهشهر که مرکز صادرات فرآورده‌های نفتی پالایشگاه آبادان بود، در این بخش تعطیل شد.[9] با تعطیلی پالایشگاه آبادان و علی‌رغم تولید فرآورده‌های نفتی در سایر پالایشگاه‌ها، کشور نیازمند واردات فرآورده‌های نفتی برای تأمین نیازهای داخلی بود، از این رو بندر ماهشهر به محلی برای واردات فرآورده‌های نفتی تبدیل شد که بخشی از آن از طریق اسکله شناور منطقه نفتی بهرگان یا «اس.پی.ام» به خط لوله بندر ماهشهر صورت می‌گرفت. در طول جنگ تحمیلی بر اساس ضرورت‌های پیش آمده، بندر ماهشهر در تأمین سوخت داخلی و واردات محصولات مورد نیاز کشور فعالیت می‌کرد.[10]
حمله به کشتی‌های در حال تردد در خورموسی و بمباران تأسیسات بندر ماهشهر مهم‌ترین اقدام عراق در به تعطیلی کشاندن این بندر بود. بندر ماهشهر در 25 مهر 1359 مورد حمله هوایی دشمن قرار گرفت و بر اثر آن به تأسیسات بندری و انبارهای سوخت صدماتی وارد آمد.[11] در 19 اردیبهشت 1361 نیز 6 کشتی تجاری حامل مواد غذایی و تجهیزات نظامی که برای تخلیه بار راهی بندر ماهشهر بودند، هدف حمله موشکی هواپیماهای عراق قرار گرفتند.[12] در 18 مرداد 1361 کشتی «لیستون براید» و کشتی «بنوسامبو» یونانی که در اجاره کره جنوبی بود پس از تخلیه بار در بندر ماهشهر مورد اصابت راکت بالگرد قرار گرفتند و کشتی لیستون براید غرق شد.[13] در 13 شهریور 1361 نیز یک کشتی ترکیه در مسیر بندر ماهشهر مورد حمله عراق قرار گرفت و غرق شد.[14]
به منظور کاهش حملات دشمن، از سال 1362 تصمیم گرفته شد کشتی‌هایی که از بندر بوشهر عازم بندر امام خمینی و بندر ماهشهر هستند یا کشتی‌هایی که قصد خروج از بندر امام خمینی و ماهشهر را دارند، به تناسب تعداد کشتی‌ها در یک دوره ده تا بیست روزه با اسکورت نظامی جنگنده‌های نیروی هوایی ارتش، بالگردهای هوانیروز و شرکت نفت، ناوچه‌های نیروی دریایی ارتش، قایق‌های تندرو مسلح و ید‌ک‌کش‌های سپاه پاسداران و سایر ادوات و لوازمی که برای ایمن‌سازی عبور کشتی‌ها ضروری است، در این مسیر تردد کنند.[15] با این حال، باز هم عراق از طریق سیستم اطلاعاتی خود، از زمان حرکت کاروان‌ها اطلاع می‌یافت و به آن‌ها حمله می‌کرد. پدافند هوایی پیش‌بینی شده برای اسکورت کاروان‌ها نیز چندان مؤثر نبود و اغلب در حرکت کاروان کشتی‌ها، تعدادی از آن‌ها مورد اصابت راکت‌های عراقی قرار می‌‌گرفتند.[16] از جمله در 21 شهریور 1362 عراق به یک کاروان شامل چهل کشتی که عازم بندر ماهشهر بودند حمله کرد.[17]
حمله هوایی عراق به تأسیسات بندری ماهشهر تا پایان جنگ ادامه داشت؛ از جمله در 26 اسفند 1366 در حمله هواپیماهای عراقی به بندر ماهشهر اسکله مجیدیه، بندر، تانکرهای سوخت، بنزین، گازوئیل و لوله‌های گاز دچار خسارت شدند.[18]
بندر ماهشهر در پشتیبانی از جبهه‌های جنگ نیز فعال بود، از جمله در زمان محاصره آبادان، سوخت به وسیله شناورهای مسطحی به نام «دوبه» که به لنج بسته می‌شدند از بندر ماهشهر به چویبده ارسال می‌شد.[19]در عملیات والفجر 8 نیز این بندر نقش عقبه تدارکاتی را بر عهده داشت.[20]
پس از جنگ و در پی برقراری امنیت در خورموسی و با بازسازی و بازگشایی مجدد پالایشگاه آبادان، این بندر صادرات فرآورده‌های نفتی پالایشگاه را از سر گرفت. از سال 1385 طرح جامع ساماندهی بندر صادراتی ماهشهر که شامل نوسازی تأسیسات و تجهیزات بندر در دو بخش خشکی و دریا بود مورد توجه قرار گرفت. این پروژه از سال 1386 آغاز شد و تا سال 13٩٨ به پیشرفت 80 درصدی رسید و طی سال‌های 1398 و 1399 نیز مهم‌ترین بخش آن یعنی ظرفیت انتقال و پهلوگیری پایانه به بیش از دو برابر رسید. بدین‌‌ترتیب قدرت انتقال فرآورده در پایانه صادراتی ماهشهر سه برابر شد. [21]
این بندر در حال حاضر با 90 مخزن، 8 اسکله بارگیری فرآورده نفتی و کالا، 11 تلمبه‌خانه فعال، 5 دستگاه کوره و نقل و انتقال بیش از 10 نوع فرآورده نفتی، یکی از بنادر بزرگ صادرات فرآورده‌های نفتی در جهان به شمار می‌رود که قادر به پذیرفتن کشتی‌های حمل فرآورده از ظرفیت 30 تا 100 هزار تن است. همچنین تأسیسات این بندر علاوه بر نقل و انتقال فرآورده‌های نفتی به بنادر داخلی و خارجی، وظیفه تأمین خوراک واحدهای آروماتیک شرکت پتروشیمی بندر امام را نیز بر عهده دارد.[22]
در سال 1401، جلد نخست کتاب خاطرات شهدای بندر ماهشهر توسط عادل شیرالی و همسرش نرگس شاه‌محمدی چاپ و منتشر شد. این کتاب برگرفته از خاطرات سردار شهید محمود رئیس قنواتی، فرمانده گردان شهدای ماهشهر است.[23]
[1]. سایت شهرداری بندر ماهشهر، https://mahshahr.ir/.
[2]. قیم، بهادر، تاریخ هشتاد ساله بندر امام خمینی، اصفهان، همای رحمت، 1388، ص 133، 149، 66.
[3]. دانشنامۀ جهان اسلام، ج4، تهران، بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، 1377، مدخل بندر ماهشهر.
[4]. قیم، بهادر، مراکز اقتصادی خوزستان در جنگ، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1397، ص90.
[5]. دانشنامۀ جهان اسلام، همان.
[6]. لعبت‌فر، احمد، «اجرای طرح چم و تأثیرات آن در صنعت نفت ایران، پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی»، ش دوم، پاییز و زمستان 1398، ص241، 242، 249.
[7]. قیم، بهادر، همان، ص 93-90، 94.
[8]. دانشنامۀ جهان اسلام، همان.
[9]. دانشنامۀ جهان اسلام، ج 5، تهران، بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، 1379، مدخل پالایشگاه نفت آبادان.
[10]. انصاری، مهدی و محمود یزدانفام، جنگ محدود ایران و آمریکا در خلیج فارس، تهران، ، مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1387، ص410؛ لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، عملیات والفجر 1، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1394، ص 284، 746.
[11]. انصاری، مهدی و حسین یکتا، هجوم سراسری، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چ دوم، 1375، ص 455.
[12]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، همان، ص 284.
[13]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، عبور از مرز- تعقیب متجاوز با عملیات رمضان، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1381، ص 575.
[14]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، عملیات مسلم بن عقیل- آزادی ارتفاعات سومار و تهدید مندلی ... ، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1391، ص 203.
[15]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا و ایرج همتی، نخستین عملیات بزرگ در شمال غرب- والفجر 4، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1397، ص 39 و 40.
[16]. نعمتی، یعقوب و دیگران، آماده‌سازی عملیات والفجر4 - تجهیز عراق به جنگنده‌های سوپراتاندارد ... ، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1394، ص426.
[17]. هاشمی، مهدی (به اهتمام)، آرامش و چالش - کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی سال 1362، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، 1381، ص 268؛ نعمتی، یعقوب و دیگران، همان، ص 426.
[18]. ایزدی، یدالله، عملیات والفجر 10، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1392، ص 186.
[19]. قیم، بهادر، مراکز اقتصادی خوزستان در جنگ، ص 392.
[20]. انصاری، مهدی و حمیدرضا فراهانی، تشدید تلاش‌ها برای فتح فاو، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1395، ص 676.
[21]. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/04/18/2535220 ؛ روزنامه رسالت، ش 6238، 17/6/1386، ص 6؛ روزنامه ایران، ش 4366، 27/8/1388، ص 19.
[22]. سایت شرکت پالایش نفت آبادان،https://www.abadan-ref.ir/fa/content.
[23] . سایت خبرگزاری کتاب ایران، کد مطلب: ۳۲۲۴۴۳.
