گروه‌ها، نهادها، سازمان‌ها

ژاندارمری جمهوری اسلامی ایران

محسن شیرمحمد
828 بازدید

ژاندارمری ازجمله سازمان‌های انتظامی ایران در دوران دفاع مقدس بود.

تاریخچه ژاندارمری به اواخر دوره قاجار بازمی‌گردد. در سال ۱۲۹۰ و به درخواست دولت ایران، سه نفر از افسران سوئدی به ریاست سرهنگ هارالد یالمارسن به ایران آمدند و ژاندارمری را تأسیس کردند.‌‌[1] با کودتای سال 1299 رضاخان، ژاندارمری و نیروهای قزاق با هم ادغام و قشون متحدالشکل به وجود آمد. پس از جنگ جهانی دوم، دوباره ژاندارمری با کمک مستشاران آمریکایی بازسازی شد.‌‌[2]

ژاندارمری در دوره پهلوی دوم گسترش یافت و در آستانه انقلاب، برای کنترل مناطق مختلف کشور دارای حدود دو هزار پاسگاه بود.‌‌[3] در این زمان ژاندارمری 74 هزار نیرو و 32 فروند بالگرد داشت. با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357، ژاندارمری نیز همانند ارتش، با تعدیل نیرو مواجه شد، به‌طوری‌که در سال 1359 به حدود یک سوم قبل از انقلاب، کاهش یافت.‌‌[4]

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و آغاز بحران‌های داخلی، ژاندارمری به مقابله با ضدانقلاب به‌ویژه در کردستان و آذربایجان غربی پرداخت. در این زمان و به دنبال کاهش خدمت نظام‌وظیفه از دو سال به یک سال، ژاندارمری با کمبود سرباز مواجه شد که برای جبران آن تعدادی نیرو با عنوان جوانمرد از افراد بومی مناطق کردستان و آذربایجان استخدام کرد‌‌[5] و توانست استعداد نیروهای خود را به 170 هزار نفر برساند.‌‌[6]

با آغاز تجاوزات مرزی عراق در سال 1358، ژاندارمری به‌عنوان متولی امور مرزبانی، نخستین نهاد نظامی بود که به مقابله با دشمن پرداخت. پیش از آغاز رسمی جنگ در شهریور 1359، بیش از 132 مورد درگیری مرزی بین یگان‌های ژاندارمری و ارتش عراق رخ داد که منجر به شهادت بیست نفر و زخمی‌شدن شصت نفر و اسارت پنج نفر ژاندارم شد.‌‌[7]

تجاوزات مرزی عراق در نیمه دوم شهریور 1359 تشدید شد. در 16 شهریور، نیروهای زمینی عراق با آتشبارهای خود پاسگاه‌های گروهان‌های ژاندارمری ایلام، قصرشیرین، نفت‌شهر، سومار، خرمشهر و خسروآباد آبادان را زیر آتش سنگین گرفتند.‌‌[8]

با آغاز حمله سراسری عراق در 31 شهریور 1359، ژاندارمری در سرتاسر مرز مشترک ایران و عراق از جنوب تا شمال غرب به مقابله با دشمن پرداخت. نواحی ژاندارمری آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاهان، ایلام و خوزستان ازجمله واحدهای ژاندارمری بودند که در خط مقدم نبرد با دشمن قرار داشتند. در این نواحی واحدهای سازمانی مانند هنگ‌ها و گروهان‌ها و پاسگاه‌ها هریک به‌نوعی در جنگ دخیل بودند. همچنین گردان‌های رزمی غیرسازمانی نیز از دره قطور در آذربایجان غربی تا اروندکنار در خوزستان را پوشش می‌دادند.‌‌[9]

ژاندارمری در مقابله با حمله ارتش عراق به منطقه جنوب خوزستان نقش مهمی داشت. در روزهای اول تهاجم ارتش عراق، یک قرارگاه غیرسازمانی به فرماندهی سرهنگ حسن رضوی، فرمانده وقت ژاندارمری خوزستان، تشکیل شده بود و نیروهای مسلح، اعم از ارتش و ژاندارمری و شهربانی و پاسدار و بسیج در خرمشهر و آبادان، زیر امر این قرارگاه قرار داشتند که این موضوع تا 30 مهر 1359 ادامه داشت.‌‌[10] با افزایش حملات دشمن، برای هماهنگی بیشتر بین نیروهای مسلح در مناطق شرق کارون و آبادان، سرهنگ حسنعلی فروزان، فرمانده وقت ژاندارمری کشور، به همراه تعدادی از افسران ژاندارم در 24 مهر 1359 بنا به دستور ستاد ارتش به ماهشهر اعزام و ستاد عملیاتی اروند را تشکیل دادند. در همین زمان گردان 201 امداد ناحیه یک ژاندارمری نیز با هواپیما به ماهشهر منتقل و به آبادان فرستاده شد تا با کمک سایر نیروها از سقوط این منطقه جلوگیری کند.‌‌[11]

ژاندارمری با وجود آنکه در اصل، سازمانی انتظامی و در خدمت برقراری نظم و امنیت داخلی در حومه شهرها و مناطق روستایی و کل نواحی مرزی بود، با وقوع جنگ و لزوم دفاع از کشور رویکرد خود را تغییر داد. مسئولین وقت برای تطبیق این سازمان با شرایط و مشارکت مستقیم در جنگ، طرح تشکیل 25 گردان رزمی با سازمان کامل نظامی و مطابق با گردان‌های پیاده ارتش را در دستور کار قرار دادند. علاوه‌بر این موضوع، گردان‌های رزمی نواحی ژاندارمری مستقر در غرب و جنوب کشور نیز چهره عملیاتی به خود گرفت. در دوران دفاع مقدس چهل یگان فعال در عملیات‌های مختلف آفندی و همچنین حفظ مواضع پدافندی به کار گرفته شدند.‌‌[12]

ژاندارمری در سلسله عملیاتی که موجب آزادسازی خوزستان شد، حضور داشت. برای نمونه در عملیات ثامن‌الائمه در مهر 1360 که منجر به شکست حصر آبادان شد، گردان 107 ژاندارمری حضور داشت.‌‌[13] در عملیات طریق‌القدس و بیت‌المقدس نیز ژاندارمری حضور داشت و با آزادسازی مناطق اشغالی خوزستان، پاسگاه‌های ژاندارمری دوباره در این مناطق دایر شد.‌‌[14]

نیروهای ژاندارمری بعد از آزادسازی سرزمین‌های اشغال‌شده، برای حفظ مناطق آزادشده در مواضع پدافندی مستقر شده و به پدافند می‌پرداختند.‌‌[15] یگان‌های ژاندارمری در عملیات محرم در سال 1361 در غرب عین‌خوش حضور داشتند که منجر به آزادی حدود 550 کیلومترمربع از مناطق اشغالی شمال غرب خوزستان شد. همچنین در عملیات نصر2 در خرداد 1366 که در ارتفاعات میمک انجام شد، یگان‌های ژاندارمری حضور داشتند.‌‌[16]

سرهنگ حسنعلی فروزان، سرهنگ علی کوچک‌زاده، سرتیپ محمد سهرابی فرماندهی ژاندارمری را از سال 1359 تا پایان جنگ در سال 1367 بر عهده داشتند.‌‌[17] در طول دوران دفاع مقدس از نیروهای ژاندارمری 2378 نفر شهید و 11218 نفر جانباز و 683 نفر مفقود شدند و 1626 نفر نیز به اسارت درآمدند که بعد از جنگ آزاد شدند.‌‌[18]

پس از پایان جنگ تحمیلی، به دنبال تصویب قانون ادغام نیروهای انتظامی در مجلس شورای اسلامی و تأیید فرماندهی کل قوا، به صورت رسمی ژاندارمری با شهربانی و کمیته انقلاب اسلامی ادغام و سازمان جدید نیروی انتظامی شکل گرفت.‌‌[19]

[1]. رنجبر، سیف‌الله، نیروهای انتظامی و جنگ، تهران: انتشارات اسلامی، 1386، ص56.

[2]. درویشی، فرهاد، تجزیه‌ و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج1: ریشه‌های تهاجم، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1378، ص88 و 90.

[3]. هالیدی، فرد، دیکتاتوری و سرمایه‌داری در ایران، ترجمه از فضل‌الله نیک‌آیین، تهران: امیرکبیر، 1358، ص85.

[4]. درویشی، فرهاد، تجزیه ‌و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج1، ص96 و 97.

[5]. رنجبر، سیف الله، نیروهای انتظامی و جنگ، ص83 و 85.

[6]. همان، ص13.

[7]. فصلنامه علمی مطالعات دفاع مقدس، دوره 7، ش1، بهار 1400، ص88.

[8]. همان، ص89.

[9]. همان، ص97.

[10]. حسینی، سید یعقوب، عملیات پدافندی اروند در مهر و آبان 1359، تهران: ایران سبز،1397، ص257 و 288.

[11]. فصلنامه علمی مطالعات دفاع مقدس، همان، ص94 و 95.

[12]. همان، ص92 و 113.

[13]. سروری، روح‌الله و ابوالقاسم جاودانی، عملیات ثامن‌الائمه، تهران: نشر آجا، 1390، ص177.

[14]. رنجبر، سیف‌الله، نیروهای انتظامی و جنگ، ص96 و 98.

[15]. فصلنامه علمی مطالعات دفاع مقدس، همان، ص97.

[16]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، تهران: سوره سبز، چ سی‌وپنجم 1393، ص84 و 139.

[17]. رنجبر، سیف‌الله، نیروهای انتظامی و جنگ، ص109.

[18]. همان، ص110.

[19]. همان، ص14.