استان مرکزی
سیدمحمد سجادی هزاوه
36 بازدید
استان مرکزی با مراکز صنعتی متعدد پشتیبان حوزه دفاعی رزمندگان در جنگ تحمیلی بود و نقش مهمی ایفا کرد.
استان مرکزی با مساحتی معادل 29264 کیلومتر مربع از شمال به استان‌های تهران و قزوین، از جنوب به لرستان و اصفهان، از شرق به قم و از غرب به همدان محدود است.[1] این استان در سال 1316 به استان یکم به مرکزیت رشت ملحق شد. در 1339، بخش اعظم آن تحت مدیریت استان تهران قرار گرفت و در 8 اسفند 1356 از تهران تفکیک و شهرهای اراک، ساوه، قم، خمین، تفرش، کاشان جزء آن شد.[2] در 1357 شهر کاشان از این استان منفک و زیر نظر استان اصفهان قرار گرفت. در سال‌های 1358 و 1359 شهرهای سربند و دلیجان به این استان اضافه شد و در سال 1365 شهر قم مستقل و از آن جدا شد. در حال حاضر این استان دارای 12 شهرستان شامل اراک (مرکز استان)، محلات، ساوه، تفرش، خمین، فراهان، دلیجان، شازند، آشتیان، کمیجان، زرندیه و خنداب است.[3] جمعیت استان در سرشماری سال 1395 بالغ بر 1429475 نفر اعلام شد.[4] بیشتر مردم استان مسلمان هستند و اقلیت‌های دینی مسیحی (0.05 درصد)، کلیمی (0.03 درصد) و زرتشتی (0.02 درصد) در رده‌های بعد قرار دارند.[5]
وجود زادگاه امام خمینی (ره) در شهر خمین، این استان را از شروع نهضت امام خمینی همراه انقلاب کرد. پس از انتشار خبر دستگیری امام در 15 خرداد 1342، مردم شهرهای استان، به ویژه خمین و عالمان دینی استان از جمله آیت‌الله سیدمرتضی پسندیده برادر بزرگتر امام، مردم را برای حضور اعتراضی مقابل شهربانی تشویق کردند.[6] همچنین در مساجد استان علاوه بر سخنرانی‌های ضد پهلوی، به مناسبت‌های مختلف برای سلامتی امام خمینی نیز دعا می‌شد.[7]
با گسترش اعتراضات در سال 1356 به موازات شعارهایی که در گردهمایی‌ها و مساجد و خیابان‌ها سرداده می‌شد، بر روی دیوارها نیز شعارهایی بر ضد پهلوی نوشته می‌شد.[8] همچنین تعدادی از اهالی شهرستان‌های خمین، اراک، قم و محلات با تشکیل گروه‌های مبارزه مسلحانه، علیه حکومت پهلوی فعالیت می‌کردند.[9] با افزایش اعتراضات علیه حکومت پهلوی و در پی اعتصاب کارگران ماشین‌سازی اراک در شهریور 1357، دبیران، مربیان، استادکاران، کارمندان و مراکز آموزش کارخانه ماشین‌سازی اراک نیز دست به اعتصاب زدند. در خمین و محلات مدارس، بازار و مغازه‌ها در مهر سال 1357 کلاً تعطیل شدند.[10] آذر 1357، مراکز آموزشی ساوه و تفرش نیز تعطیل شدند.[11] در دی همان سال، تظاهرات پراکنده‌ای در نقاطی از شهرهای تفرش و آشتیان و خمین برگزار شد و شهر اراک کلاً تعطیل شد.[12]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در سال 1358، سپاه پاسداران در مرکز استان آغاز به کار کرد و همان ابتدا نیروهای استان برای سرکوب ضدانقلاب، عازم غرب و شمال غرب کشور، از جمله سنندج، کامیاران و مهاباد شدند. رزمندگان اعزامی، اولین گروهی بودند که تا آن زمان به صورت سازمان‌یافته با نیروهای ارتش ادغام می‌شدند و عملیات مشترک پاکسازی جاده بانه ـ سردشت را انجام دادند.[13] در این عملیات 70 نفر از پاسداران حضور داشتند و طی آن کاظم ثامنی و غلامرضا فریدی به شهادت رسیدند که اولین شهدای استان پس از پیروزی انقلاب اسلامی بودند. اولین شهید ارتشی این استان خلبان منصور وطن‌پور است که 9 مهر 1359 در منطقه سوسنگرد به شهادت رسید.[14]
غائله کردستان ادامه داشت و سپاه پاسداران استان مرکزی به عنوان استان معین شهرهای بانه و سردشت انتخاب شد و تأمین نیروی مدافع این شهرها به عهده این استان گذاشته شد.[15]
با آغاز تجاوز ارتش عراق، 250 رزمنده در قالب 2 گروه به فرماندهی موسی عزیزآبادی فراهانی (مرحوم) و عباس جمالیان عازم جبهه‌های جنوب شدند و با توجه به شرایط خاص اوایل جنگ، چندین عملیات در محورهای دب حردان، فولی‌آباد، فارسیاب، محدوده پادگان حمید و کوی ذوالفقاری آبادان انجام دادند.
در سال دوم جنگ رزمندگان این استان در قالب چندین گردان رزمی عازم جبهه‌ها شدند. گردان‌های شهیدان ناصر بختیاری و سیاوش امیری برای حضور در عملیات مطلع‌الفجر (فتح شیاکوه) به منطقه گیلان‌‌غرب اعزام شدند و گردان رحیم آنجفی (شهید) نیز به منطقه جنوب اعزام شد تا در عملیات طریق‌القدس (آزادسازی بستان) شرکت کند.
رزمندگان استان مرکزی سومین سال حضور خود را با عملیات فتح‌المبین آغاز کردند و با 2 گردان رزمی در این عملیات شرکت کردند. در آستانه عملیات بیت‌المقدس و آزادسازی خرمشهر، استان مرکزی با 5 گردان رزمی به نام‌های علی بن ابیطالب(ع)، امام حسن مجتبی (ع)، امام حسین (ع)، امام سجاد (ع) و جانبازان روح‌الله در عملیات آزادسازی خرمشهر حضور داشتند.[16] در عملیات بیت‌المقدس و در جریان آزادسازی خرمشهر 272 نفر از نیروهای این استان شهید و 5500 نفر مجروح شدند.[17] 13 مرداد ۱۳۶۱ در پی ورود پیکرهای ۷۱ شهید از جبهه‌های دفاع مقدس به شهر اراک، امام جمعه، استاندار و سایر نهادهای انقلابی در اطلاعیه مشترکی پنجشنبه ۱۴ مرداد را در استان مرکزی تعطیل و سه روز در سراسر این استان عزای عمومی اعلام کردند.[18]
پس از عملیات بیت‌المقدس و آزادی خرمشهر، نیروهای رزمنده استان مرکزی به تیپ 17 علی بن ابیطالب (ع) اعزام شدند. از خرداد 1361 تا خرداد 1367، استان مرکزی در تابعیت این لشکر بود. سازمان رزم استان مرکزی، علاوه بر پشتیبانی و تأمین نیرو در کردستان (سپاه سردشت)، پشتیبانی و تأمین نیروی قرارگاه رمضان (نیروهای برون‌مرزی) را نیز عهده‌دار شد.
لشکر مهندسی رزمی 42 قدر در اواخر سال 1363 زیر نظر نیروی زمینی سپاه و به فرماندهی محمدرضا عطار تشکیل شد. با در نظر گرفتن توانمندی‌های صنعتی و فنی تخصصی استان مرکزی، پشتیبانی همه جانبه این لشکر به استان مرکزی واگذار شد.[19]
گردان مستقل پدافند هوایی فجر سپاه پاسداران اراک به فرماندهی حمزه رحیمیان در نیمه دوم سال 1364 تشکیل و تجهیز شد و تنها جنگ‌افزار خود را که تعدادی توپ ضدهوایی 23 میلی‌متری بود در سطح شهرهای اراک، ساوه، خمین، شازند، محلات، تفرش و آشتیان مستقر کرد.[20]
در بهار سال 1367 که لشکر 17 علی بن ابیطالب (ع) مشغول پدافند از مواضع خود در ارتفاعات ریشن و میرسور (سیدصادق عراق) بود، لشکر 71 روح‌الله سپاه پاسداران تأسیس شد و شهرهای این استان در قالب این لشکر سازماندهی شدند. در تیر 1367 اردوگاه عقبه این لشکر در منطقه اویس قرنی در شمال شرقی کرمانشاه (جاده پاوه) استقرار یافت.
با تهاجم منافقین از محور قصرشیرین در مرداد 1367، با توجه به نزدیک بودن عقبه لشکر 71 روح‌الله به این منطقه، این لشکر از اولین یگان‌هایی بود که وارد عمل شد و به سرکوب منافقین در عملیات مرصاد پرداخت.[21]
در دفاع مقدس، ستاد پشتیبانی جنگ استان با جمع‌آوری و ارسال هدایای مردمی، رزمندگان اسلام را تدارک می‌کرد. ستاد پشتیبانی جبهه و جنگ جهاد سازندگی استان با تشکیل گروه‌های متعدد ماشین‌آلات راهسازی، در جبهه فعالیت می‌کرد. از مهم‌ترین اقدامات ستاد پشتیبانی جنگ جهاد استان مرکزی احداث کارخانه یخ، تأمین آب سالم آشامیدنی، راه‌اندازی یک واحد نانوایی و راه‌اندازی دو حمام عمومی در سوسنگرد، ساخت کیوسک و کانکس برای احداث حمام و توالت صحرایی، ایجاد مرکز آموزش و تعمیرگاه خودرو تویوتا که در مناطق عملیاتی پر کاربرد بود، اجرای طرح‌های تحقیقاتی و ... و حضور در عملیات‌های امام مهدی، فرمانده کل قوا خمینی، طریق‌القدس، بیت‌المقدس، محرم، والفجر مقدماتی، قائم آل محمد، خیبر، والفجر 8، والفجر 9، کربلای 4، کربلای 5، نصر 1، کربلای 5، والفجر 10 و بیت‌المقدس 5 در قالب گردان و گروهان‌های مهندسی بود.
جهاد سازندگی استان در طول دفاع مقدس 78 شهید و 236 مجروح و جانباز تقدیم کرده است. شهید حاج محمدصادق بابایی شهید شاخص جهاد سازندگی است.[22]
همچنین سازمان هلال‌احمر و سایر ادارات و سازمان‌ها علاوه بر اعزام نیرو، کمک‌های فنی و تخصصی به جبهه‌ها ارسال می‌کردند. کارخانجات متعدد موجود در شهر صنعتی اراک با تغییر خط تولید و همچنین تولید و ارسال نیازهای صنعتی به عنوان پشتیبان خطوط مقدم عمل می‌کردند. بعضی از کارخانجاتی که در آن دوران ایفای نقش کردند عبارتند از: ماشین‌سازی، آذرآب، هپکو، واگن‌سازی پارس، آلومنیوم‌سازی، آونگان و... علاوه بر این، بعضی کارگاه‌های کوچک تراشکاری درون‌شهری نیز با قبول سفارشات نظامی تراشکاری گلوله، خمپاره و نارنجک دستی را انجام می‌دادند.[23] استان مرکزی به دلیل وجود کارخانه‌های متعدد صنعتی فعال در پشتیبانی جنگ، تا فروردین سال 67، 27 بار هدف حملات هوایی دشمن قرار گرفت.
ارامنه این استان نیز ضمن کمک‌رسانی به جنگ‌زدگان با ستاد پشتیبانی جنگ همکاری داشتند و شهیدان یوریک سرداریان، هنریک هارتونیان، گالوست بابومیان و همایاک محمودیان را در دفاع از کشور تقدیم کرده‌اند.[24]
استان مرکزی ۵۲۱۶ شهید و ۵۴۲۱ جانباز بالای ۲۵ درصد و ۷۵۹ آزاده تقدیم انقلاب کرده است. ناصر بختیاری، کاوه نبیری، مصطفی چمران، رحیم آقانجفی، مجتبی اکبرزاده و احمد حسینی از جمله سرداران شهید در جنگ تحمیلی[25] و غلامرضا دانش‌آشتیانی، نماینده مردم تفرش و آشتیان و میرزاعلی هاشمی سنجانی، نماینده مردم اراک، در مجلس شورای اسلامی، در حادثه تروریستی هفتم تیر 1360 به شـهادت رسـیدند.[26] در 1 اسفند 1364 نیز، هواپیمای حامل حجت‌الاسلام شیخ فضل‌اللّه محلاتی، نماینده مردم محلات و دلیجان در اولین دوره مجلس شورای اسلامی و نماینده امام خمینی در سپاه پاسداران، مورد تهاجم دو جنگنده عراقی قرار گرفت و در نزدیکی اهواز سقوط کرد و او به شهادت رسید.[27]
پس از دوران دفاع مقدس و با شروع فتنه داعش در منطقه، سپاه روح‌الله استان مرکزی با تشکیل گردان‌های برون‌مرزی فاطمیون و فاتحین، رزمندگان مدافع حرم را در نوبت‌های متوالی به سوریه و عراق اعزام کرد که 40 نفر از آنان به شهادت رسیدند.[28]
[1]. اکبری، الهام، سالنامه آماری استان مرکزی 1400، مرکز آمار ایران، 1401، ص40.
[2]. سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، استان‌شناسی مرکزی ـ پایه دهم دوره دوم متوسطه، تهران، شرکت چاپ و نشر کتـاب‌هـای درسی ایران، چ نهم، 1398، ص43.
[3]. مرکز آموزش و پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان مرکزی، گزارش اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی استان مرکزی در سال1400، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان مرکزی، زمستان 1401، ص17.
[4]. مرکز آمار ایران، نتایج کلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن –1395، دفتر ریاست، تهران، روابط عمومی و همکاری‌های بین‌الملل، 1397، ص87.
[5]. سایت اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان مرکزی، تاریخچه استان مرکزی،
https://markazi.farhang.gov.ir/fa/moarefi/history.
[6]. مرادی‌نیا، محمدجواد، خمین در انقلاب: رخدادهای انقلاب اسلامی در خمین 1357 - 1340 ه.ش، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چ دوم، 1383، ص 27و26و25.
[7]. انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک ـ روزشمار استان مرکزی، ج1، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1392، ص 13.
[8] . همان، ص 25.
[9] . انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک ـ روزشمار استان مرکزی، ج 2، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1392، ص181.
[10]. انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک ـ روزشمار استان مرکزی، ج1، ص 30.
[11]. همان ، ص31.
[12]. انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک ـ روزشمار استان مرکزی، ج2، ص546.
[13]. ملکی، عبدالرضا، ستارگان سرزمین آفتاب- اراک، ج 1، تهران، مرکز حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس، انتشارات ستارگان سرزمین آفتاب، 1398، ص22.
[14]. فرهنگ اعلام شهدا استان مرکزی، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، معاونت پژوهش و ارتباطات فرهنگی، بنیاد شهید و امور ایثارگران، تهران، نشر شاهد، 1392، ص45.
[15]. ملکی، عبدالرضا، همان، ص23.
[16]. فرهنگ اعلام شهدا استان مرکزی، ص46 و45.
[17]. ملکی، عبدالرضا، همان، ص27.
[18]. روزنامه کیهان، ش 11643، 14 مرداد ۱۳۶۱، ص 1.
[19]. همان.
[20]. ملکی، عبدالرضا، همان، ص38.
[21]. همان، ص32 و31.
[22]. ملکی، عبدالرضا، همان، ص34 و35 و27؛ فرهنگ اعلام شهدا استان مرکزی، ص 46.
[23]. ملکی، عبدالرضا، همان، ص 46؛ فرهنگ اعلام شهدا استان مرکزی، ص46.
[24]. ملکی، عبدالرضا، همان، ص43 و42 و36.
[25]. دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری مرکزی، سیمای استان مرکزی با تأکید بر شاخص‌های اجتماعی و فرهنگی، نشر مهر کتیبه، چ سوم، زمستان 1393، ص65.
[26]. واحـد تحقیقات امام‌زاده شاه جمال با همکاری سازمان بنیاد شهید و امور ایثارگران، فرهنـگ اعلام شـهدای روحانی ـ به همراه زنـدگینامه شـهدای روحانی، معاونت پژوهش و ارتباطات فرهنگی امام‌زاده شاه جمال، 1398، ص310 و 712.
[27]. حائری، علی، روزشمار شمسی، تهران، مرکز پژوهش های اسـلامی صدا و سیما، چ دوم، 1386، ص821.
[28]. ملکی، عبدالرضا، همان، ص 34.
