مفاهیم و اصطلاحات
تونل فتح‌المبین
محسن شیرمحمد
72 بازدید
تونل فتح‌المبین یا هندلی نام تونلی است که در منطقه کانال هندلی (غرب دزفول) توسط لشکر 21 حمزه (ارتش) و به دست یک متخصص حفر قنات از اهالی میبد یزد در سال1360 اجرا و به «طرح یزد» نام‌گذاری شد[1] و نقش مهمی در عملیات فتح‌المبین داشت.
۳ کیلومتر جلوتر از پل کرخه و در حاشیه رودخانه کرخه، کانال آبی به شکل هندلی وجود داشت که در روزهای نخست جنگ تحمیلی به اشغال دشمن درآمد. تیپ یکم لشکر ۲۱ حمزه برای بازپس‌گیری این کانال دست به حمله زد، اما تلفات زیادی متحمل شد و به دستور سرتیپ ولی‌الله فلاحی (رئیس ستاد مشترک ارتش) عقب نشست.[2] سپس گروهان یکم از گردان 131 تیپ یک لشکر 21[3] در مواضع پدافندی در حوالی پل کرخه در محلی به نام ده حسین‌آباد که با پل کرخه حدود یک کیلومتر فاصله داشت، مستقر شد. حدود 300 تا 400 متر جلوتر، در کانال هندلی شکل (کانال آب کشاورزی) که ارتفاع آن به 3 متر می‌رسید، دشمن استقرار داشت. دشمن منطقه وسیعی از پشت جبهه خودی را با تیر مستقیم تانک هدف قرار می‌داد و رفت و آمد و حرکات خودروهای ایران را زیر نظر داشت. برای بازپس‌گیری کانال هندلی، در چندین مرحله تک محدود از جمله عملیات محدود 15 فروردین 1360، صورت گرفت.[4] اما دشمن موانع زیادی از جمله میدانی از انواع مین و مواد منفجره برای سدکردن راه نیروهای ایران ایجاد کرده بود،[5] و به دلیل حساسیت منطقه، با تمام توان و آوردن نیروهای تازه‌نفس مانع تصرف کانال به دست نیروهای ایران شد.[6]
به دنبال بازدید سرتیپ ولی‌الله فلاحی (رئیس ستاد مشترک ارتش)[7] و سرتیپ قاسمعلی ظهیرنژاد (فرمانده نیروی زمینی ارتش) از این منطقه (شهریور 1360)، طرح کندن کانال زیرزمینی (زیر میدان مین) توسط آنها، پیشنهاد شد.[8]
اوایل شهریور 1360[9]، حفر این تونل توسط حاج غلامحسین رعیت رکن‌آبادی حجتی (در عملیات رمضان به شهادت رسید) از اهالی رکن‌آباد میبد یزد و گروهی از مقنیان یزدی که توسط آیت‌الله محمد صدوقی امام جمعه یزد معرفی شدند و در کندن چاه مهارت داشتند[10]؛ با کمک سروان محمدکاظم میرحسینی از واحد توپخانه لشکر 21 حمزه و همچنین 15 نیروی بسیجی، سپاهی و ارتشی از نزدیک‌ترین محل به دشمن آغاز شد. ارتفاع تونل حدود 170 سانتیمتر، عرض آن یک متر و ضخامت سقف آن حدود 2تا 5/2 متر بود. خاک تونل با چرخ‌دستی بیرون آورده و در محلی انباشته می‌شد و شب‌ها به وسیله لور در سطح منطقه پخش می‌شد. کندن کانال محرمانه بود و تنها عده‌ای که مستقیماً درگیر کار بودند، از آن اطلاع داشتند، ولی به مرور زمان سایر یگان‌های هم‌جوار و حتی مردم عادی در شهرهای دزفول و اندیمشک نیز از احداث تونل با خبر شدند، اما کسی محل دقیق آن را نمی‌دانست. برای انحراف افکار عمومی و عدم افشای محل دقیق تونل نیز به همه یگان‌های مستقر در منطقه دستور داده شد به کندن کانال (تونل) اقدام کنند تا دشمن نتواند محل دقیق کانال زیرزمینی را بیابد. به همین دلیل در سرتاسر منطقه استقرار تیپ یکم حداقل هر دسته یک کانال حفر کردند.[11] همچنین در ماه‌های آخر حفر تونل، به سربازانی که در آنجا کار می‌کردند اجازه مرخصی داده نشد تا مسئله فاش نشود.[12]
در داخل تونل، 18 اتاق[13] به مساحت 5 تا 6 متر با ابعاد مختلف برای انبار کردن مهمات و اقدامات اولیه برای مجروحان عملیات احداث شد. ضمن اینکه در انتها نیز تونل به صورت سه‌شاخه حفر شد تا هنگام حمله به دشمن، رزمندگان بدون ایجاد ازدحام در تونل، به دشمن هجوم ببرند.[14]
داخل تونل تاریک بود و به دلیل رطوبت و کم‌بودن اکسیژن، نفس کشیدن مشکل داشت.[15] برای حل این مشکل، سروان محمدکاظم میرحسینی (مسئول پشتیبانی احداث تونل)، با استفاده از یک دستگاه موتور برق، هم روشنایی و هم دستگاه تهویه برای تونل فراهم کرد.[16] ابتدا عرض تونل باریک بود، ولی برای انتقال مهمات و مجروحان، عرض آن بیشتر شد.[17]
2 فروردین 1361[18] حدود ساعت 7 بعدازظهر، حاج غلامحسین حجتی از یزد خود را به انتهای تونل رساند و شروع به کندن خروجی‌های تونل کرد که تا آن موقع انجام نشده بود.[19] هنگام آغاز عملیات (فتح‌المبین) گروهان ادغامی (گروهان یکم گردان 131 از تیپ یک لشکر 21 ارتش با یک گروهان از تیپ 7 ولی‌عصر سپاه پاسداران[20]) به سه گروه تقسیم شدند. دو دسته از گروهان ادغامی از[21] داخل تونل و یک دسته دیگر از خارج تونل، هجوم خود را آغاز کردند. قرار بود دسته اول از خروجی ضلع غربی و دسته دوم از خروجی ضلع شرقی خارج شوند و با سرعت و با رعایت سکوت مطلق، خود را به پای خاکریز دشمن برسانند و آماده حمله شوند.[22] با توجه به تحرکات در منطقه، دشمن برای جلوگیری از حمله، مشغول تیراندازی بدون هدف بود، البته بیشتر این تیراندازی‌ها بر روی منطقه پدافندی بود، این در حالی بود که نیروهای ایران زیر پای آنها قرار داشتند.[23]
قرار بود این تونل سه خروجی داشته باشد، اما هنگامی که خروجی دوم باز شد، رزمندگان متوجه شدند که در فاصله 10 مترى خاکریز دشمن قرارگرفته‌اند، به همین دلیل منتظر باز شدن خروجی سوم نماندند و حمله آغاز شد.[24]
اولین دسته که از در تونل خارج شد و خود را به خاکریز دشمن رساند، در وسط و فاصله بین دو سنگر نیروهای عراقی قرار گرفتند و تا اعلام دستور حمله، دشمن متوجه حضور آنها نشد. پس از اعلام آمادگی دسته دوم که از خروجی شرقی تونل خارج شد، دستورحمله صادر شد و نیروهای دشمن غافلگیر شده و پا به فرار گذاشتند. در مرحله اول این حمله در کانال هندلی، حدود 130 تا 150 نفر از نیروهای دشمن به اسارت درآمدند و به دلیل وجود میدان مین، این اسیران از همان تونل زیرزمینی عبور داده شدند.[25]
عملیات فتح‌المبین پس از 7 روز نبرد منجر به آزادسازی 2200 کیلومتر مربع از نواحی اشغالی و از جمله عین خوش، علی گره زد، ابوصلیبی‌خات، برقازه، تینه، چاه‌های نفت ابوغریب و شاوریه شد.[26]
فیلم مستند «اعزام محرمانه» به کارگردانی سیدجلال اشکذری به موضوع چگونگی حفر تونل فتح‌المبین و مصاحبه با افراد دخیل در آن پرداخته است.
[1]. جوادی‌پور، محمد و دیگران، ارتش در هشت سال دفاع مقدس، ج 1، نبردهای غرب دزفول، تهران، سازمان عقیدتی سیاسی ارتش،1372، ص 214.
[2]. مسلمی خطیر، جعفر، تونلی که کلید پیروزی عملیات فتح‌المبین شد، وب‌سایت اطلاعات، چهارشنبه ۲۵ فروردین ۱۳۹۵،
www.ettelaat.com/archives/195764.
[3]. سلیمانجاه، بهروز، سلیمانجاه: هفتاد سال خاطرات سرتیپ بهروز سلیمانجاه، تهران، ایران سبز،1393، ص 223.
[4]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، تهران، سوره سبز، چ پنجاهم 1398، ص 44؛ آرام، احمد، کانال هندلی، تهران، هیأت معارف جنگ شهید سپهبد علی صیاد شیرازی، 1388، ص 65.
[5]. سلیمانجاه، بهروز، همان، ص 221.
[6]. آرام، احمد، همان، ص 65.
[7]. همان، ص 65
[8]. سلیمانجاه، بهروز، همان، ص 222.
[9]. همان، ص 223.
[10]. «اعزام محرمانه»، فیلم مستند، کارگردان: سیدجلال اشکذری، صدا و سیمای مرکز یزد، زمستان 1397.
[11]. آرام، احمد، همان، ص 66.
[12]. عباس‌نژاد، امیرمحمد، نامیِ ایران، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس، 1396، ص 106.
[13]. همان، ص 106.
[14]. آرام، احمد، همان، ص 68.
[15]. همان، ص 69.
[16]. همان، ص 70.
[17]. سلیمانجاه، بهروز، همان، ص 223.
[18]. آرام، احمد، همان، ص 70.
[19]. همان، ص 70 و 71.
[20]. همان، ص 71.
[21]. همان.
[22]. همان، ص 72.
[23]. همان.
[24]. «حفر کانال هندلی»، ماهنامه صف، ش 407، اسفند 1393 و فروردین 1394، ص 83 .
[25]. آرام، احمد، همان، ص 72.
[26]. جعفری، مجتبی، همان، ص 74.
