عربستان سعودی
محسن شیرمحمد
23 بازدید
عربستان در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در زمره مهمترین تأمین‌کنندگان مالی و تسلیحاتی صدام بود.
عربستان کشوری عرب و مسلمان با مساحتی حدود ۲.۱۴۹.۶۹۰ کیلومتر مربع با اکثریت جمعیت مذهبی اهل تسنن و اقلیت شیعه و دارای حکومت پادشاهی مطلقه تحت حاکمیت خاندان آل سعود است.[1]
با تشکیل دولت عربستان سعودی در سال 1928، روابط بین ایران و این کشور برقرار و سفارت عربستان در ایران در سال ١٩٣٥ تأسیس شد. این روابط تا 1943 ادامه داشت تا اینکه در این سال به دلیل وارد آوردن اتهام به یکی از حجاج ایرانی از سوی وهابیون و نهایتاً اعدام وی روابط سیاسی دو کشور قطع شد. در سال ١٩٤٧ روابط دو کشور مجدداً برقرار شد. پس از تشکیل اوپک در سال ١٩٦٠، روابط دو کشور توسعه یافت و ابعاد اقتصادی را نیز در بر گرفت.[2] در دهه ش1350 و در چارچوب دکترین نیکسون (رئیس‌جمهور وقت آمریکا)، ایران به عنوان قدرت نظامی و عربستان به عنوان قدرت مالی، دو ستون اصلی سیاست آمریکا در حفظ منافع غرب در خاورمیانه محسوب می‌شدند.[3]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، ملک خالد پادشاه عربستان برپا شدن حکومت اسلامی در ایران را مقدمه تفاهم و نزدیکی هر چه بیشتر دو کشور دانست و فهد ولیعهد وقت عربستان نیز در اظهارنظری اعلام کرد حکومت جدید ایران را تأیید و برای رهبری آن احترام زیادی قائل هستیم.[4] حکومت عربستان برای تبریک پیروزی انقلاب اسلامی[5] و برقراری رابطه با ایران در فروردین 1358 هیئتی بلندپایه به ایران و به دیدار امام خمینی فرستاد.[6]
البته در باطن حکومت سعودی انقلاب را خطر جدی برای خود تلقی می‌کرد، این ترس در سعودی‌ها وجود داشت که انقلاب به کشورشان تسری و حکومتشان را متزلزل کند. این موضوع به ویژه پس از تأسیس دفتر جبهه آزادی‌بخش شبه جزیره عرب و گردهمایی جنبش‌های آزادی‌بخش در تهران، باعث شد تا عربستان مخالفت پنهان خود را با ایران شروع کند.[7]
در مرداد ۱۳۵۹ یک ماه قبل از شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، صدام به عربستان رفت و طرح جنگی‌اش را با حاکمان عربستان در میان گذاشت.[8]
با آغاز جنگ تحمیلی روابط دو کشور عربستان و ایران بحرانی شد. در ابتدای جنگ عربستان به ظاهر موضع بی‌طرفی اتخاذ کرد ولی عملاً به طور گسترده از عراق حمایت کرد و با اختصاص وام‌های کلان در زمره مهمترین تأمین‌کنندگان مالی و تسلیحاتی صدام قرار گرفت،[9] به طوری که از سال 1360 تا 1367 مبلغ 60 میلیارد دلار به عراق کمک کرد.[10] همچنین عربستان روزانه ۲۸۰ هزار بشکه نفت از منطقه بی‌طرف عراق - عربستان استخراج و به حساب عراق می‌فروخت و روزانه بین ۳۵۰ تا ۵۰۰ هزار بشکه نفت عراق را از طریق خاک خود ترانزیت می‌کرد.[11]
28 اکتبر ۱۹۸۱ / 6 آبان 1360، مجلس سنای آمریکا فروش هواپیماهای آواکس به عربستان را تصویب کرد.[12] در تمام سال‌های جنگ نیز، اطلاعات جمع‌آوری‌شده به وسیله هواپیماهای آواکس در اختیار عراق قرار می‌گرفت.[13]
عربستان در جبهه اقتصادی نفت نیز به جنگ ایران آمد. اواخر سال ۱۹۸۰ (1359) و اوایل ۱۹۸۱ (1360)، کشورهای صادرکننده نفتی که عضو اوپک نبودند برای کنترل بازار، تولید نفت را افزایش دادند، اما کاهش تولید نفت اوپک همچنان قیمت نفت را بالا نگه می‌داشت. به تدریج تولید نفت بیشتر شد و قیمت نفت کاهش یافت. عربستان تولید نفت را افزایش داده بود و با قیمت پایین‌تری می‌فروخت به طوری که تمامی اعضای اوپک به آن اعتراض کردند اما بی‌نتیجه بود و سیر نزولی قیمت نفت شتاب گرفت.[14] کویت و عربستان به جای عراق نفت تولید کردند و با کشیدن خط لوله‌های جدید نفتی به عراق کمک کردند تا صادراتش قطع نشود.[15]
عربستان همچنین در طول جنگ تحمیلی تمام ظرفیت‌های دیپلماتیک خود را برای به انزوا کشیدن ایران و تقویت رژیم بعث عراق به عرصه آورد و در سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی همواره علیه جمهوری اسلامی ایران موضع‌گیری و اقدام کرد. عربستان در سازمان‌هایی مانند اتحادیه عرب، جنبش عدم تعهد و سازمان ملل متحد غالباً علیه ایران موضع گرفت.[16] سیطره در سازمان کنفرانس اسلامی و تغییر در اساسنامه و قوانین آن برای اعمال فشار بر ایران نیز از جمله اقدامات عربستان بود. به علاوه یکی از مهمترین مجاری اقدامات علیه ایران توسط عربستان سعودی، شورای همکاری خلیج فارس بود که تحت زعامت سعودی‌ها اداره می‌شد.[17]
به دنبال حملات عراق به نفت‌کش‌های حامل نفت ایران در خلیج فارس، ایران نیز از سال 1363 به مقابله به مثل پرداخت.[18] در این مقابله، ایران نفت‌کش‌های حامل نفت عربستان را به عنوان یکی از حامیان عراق هدف قرار می‌داد. روز 26 اردیبهشت 1363 نفت‌کش یانبوپراید در لنگرگاه الجبیل عربستان مورد حمله هواپیماهای فانتوم ایران قرار گرفت.[19] 1 خرداد 1363 و در جریان یکی از حملات ایران به نفت‌کش‌های عربستان، یک فروند جنگنده فانتوم ایران هدف موشک‌های هواپیماهای اف-15 عربستان قرار گرفت و منهدم شد.[20]
9 مرداد 1366،[21] در مراسم برائت از مشرکین، پلیس عربستان سعودی[22] به حجاج ایرانی حمله کرد که موجب شهادت 400 نفر ایرانی شد.[23] به دنبال آن نیز در اردیبهشت 1367 روابط دیپلماتیک بین ایران و عربستان قطع شد[24] که سه سال ادامه داشت.[25] به تلافی کشتار حجاج، ایران تصمیم گرفت تأسیسات بندر نفتی خفجی در ساحل خلیج فارس را با حمله 300 فروند قایق تندرو سپاه پاسداران منهدم کند.[26] 10 مهر 1366 قایق‌های سپاه پاسداران به سمت بندر خفجی حرکت کردند. این موضوع به وسیله هواپیماهای آواکس عربستان کشف شد و به دنبال حضور جنگنده‌ها و ناوهای آمریکا و عربستان، حمله لغو شد.[27]
در سال ۱۹۹۱ پس از حمله عراق به کویت و اشغال این کشور، مواضع ایران در دفاع از حق حاکمیت کویت فضای منطقه را به نفع ایران تغییر داد[28] و روابط عربستان و ایران مجدداً در 6 فروردین 1370 برقرار شد.[29] ملک فهد پادشاه عربستان در 13 بهمن 1369 طی یک کنفرانس مطبوعاتی ضمن اعتراف به حمایت همه‌جانبه‌اش از عراق در جنگ با ایران، ابراز امیدواری کرد جمهوری اسلامی ایران وقایع غم‌انگیزی که به گذشته روابط ایران و کشورهای خلیج فارس سایه افکنده است، فراموش کند.[30]
در دهه ۱۹۹۰ و پس از جنگ ایران و عراق و با اقداماتی که در دوره ریاست جمهوری حجت‌الاسلام اکبر هاشمی رفسنجانی و به ویژه پس از حمله عراق به کویت صورت پذیرفت، روابط دو کشور وارد مرحله جدیدی از همکاری و اعتمادسازی شد. عربستان می‌پنداشت که با تغییر در شرایط نظام بین‌الملل پس از سقوط کمونیسم و تحولات منطقه‌ای، فضا برای ترسیم روابط تازه مهیا شده است. ایران نیز به تنش‌زدایی در روابط خود و کشورهای منطقه خصوصاً عربستان پرداخت و تأکید کرد که سیاست صدور انقلاب به معنای مداخله در امور داخلی کشورهای دیگر نیست و سعی کرد از این طریق به بهبود روابط خود با کشورهای اسلامی و عرب منطقه غرب آسیا و خلیج فارس بپردازد. این روند مناسبات در اواسط دهه ۱۳۷۰ و پس از اعلام سیاست تنش‌زدایی از سوی جمهوری اسلامی روندی رو به بهبود داشت و دو طرف با وجود اختلافات موجود، سعی بر برطرف کردن ابهامات و نزدیکی روابط داشتند. البته سیاست‌های گرایش به آمریکا از طرف عربستان و ادامه سیاست دخالت در خلیج فارس و تلاش برای جایگزین شدن به جای ایران، به ویژه در فروش نفت و در دست گرفتن بازار نفت ایران و ترویج وهابی‌گری روابط این دو کشور را به سمت تیرگی مجدد سوق داد.[31]
[1]. شیرعلی‌نیا، جعفر، موج سرخ - روایت جنگ در خلیج فارس، تهران، فاتحان،1391، ص 109.
[2]. خشت‌زر، بهروز، بررسی و مقایسه تقابل سیاسی جمهوری اسلامی ایران و عربستان در دوران دفاع مقدس و بیداری اسلامی در منطقه خاورمیانه، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس،1400، ص 31.
[3]. اخوان کاظمی، بهرام، مروری بر روابط ایران و عربستان در دو دهه اخیر، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی،1373، ص 12 تا 17.
[4]. خشت‌زر، بهروز، همان، ص 32.
[5]. شیرعلی نیا، جعفر، همان، ص 109.
[6]. صادقی، شفیع و دیگران، «واکاوی روابط جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی در دهه نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران»، فصلنامه پژوهش‌های تاریخی (علمی پژوهشی(، ش 33، بهار 1396، ص 7.
[7]. همان.
[8]. شیرعلی‌نیا، جعفر، همان، ص 110.
[9]. خشت‌زر، بهروز، همان، ص 32.
[10]. رازو، پیر، جنگ ایران و عراق، ترجمه عبدالحمید حیدری و علی احمدی، تهران، مرزوبوم، 1397، ص 207.
[11]. خشت‌زر، بهروز، همان، ص 32.
[12]. شیرعلی‌نیا، جعفر، همان، ص 111.
[13]. همان، ص 112.
[14]. همان، ص 112.
[15]. همان، ص 113.
[16]. خشت‌زر، بهروز، همان، ص 32 و40.
[17]. همان، ص 40.
[18]. ناویاس، مارتین اس و ای.آر هوتن، جنگ نفت‌کش‌ها، ترجمه پژمان پورجباری و رحمت قره، تهران، بنیاد حفظ آثار ونشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1392، ص 154 و 155.
[19]. همان، ص 156 و 165
[20]. رازو، پیر، همان، ص 548 و 549.
[21]. اخوان کاظمی، بهرام، همان، ص 31.
[22]. شیرعلی‌نیا، جعفر، همان، ص 114.
[23]. خشت‌زر، بهروز، همان، ص 32.
[24]. اخوان کاظمی، بهرام، همان، ص 31.
[25]. خشت‌زر، بهروز، همان، ص 32.
[26]. خبرگزاری فارس، «حمله به بندر نفتی الخفجی؛ طرح سپاه برای انتقام کشتار حجاج از عربستان»، 13 مهر 1394،
www.farsnews.ir/news/13940712001118/.
[27]. خبرگزاری فارس، همان؛ رازو، پیر، همان، ص 735 و 736
[28]. خشت‌زر، بهروز، همان، ص 32.
[29]. افشاری، پرویز، سفیر بدون سفارت وکیل بدون موکل، تهران، انتشارات کویر، 1394، ص 55.
[30]. خشت‌زر، بهروز، همان، ص 45.
[31]. همان، ص 56.
