لشکر 31 عاشورا
فاطمه خادمی
25 بازدید
لشکر 31 عاشورا از یگان‌های زمینی سپاه پاسداران در شمال غرب کشور است که در جنگ تحمیلی بیشتر نیروهایش از آذربایجان بودند.
پیشینه شکل‌گیری این لشکر به زمانی بر‌می‌گردد که سپاه پاسداران تبریز در ساختمان پیشین سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) به فرماندهی حامد دادیزاد در اردیبهشت 1358 (همزمان با سایر مراکز سپاه پاسداران) تشکیل شد؛[1] اواخر سال 1358 نیز مسئولیت فرماندهی سپاه تبریز بر عهده ابوالحسن آل اسحاق گذاشته شد. نیمه سال 1359، سپاه منطقه 5 برای برقراری امنیت استان‌های آذربایجان شرقی (آذربایجان شرقی و اردبیل) و غربی در شمال غرب کشور، به فرماندهی صادق محصولی به مرکزیت سپاه تبریز تشکیل شد و شهرهای این دو استان اعم از آذری‌زبان و کردنشین زیرمجموعه آن قرار گرفت؛ همزمان رحمان دادمان جایگزین آل اسحاق در فرماندهی سپاه تبریز شد و حمید چیت‌چیان جانشین او تعیین گردید.[2] سپاه منطقه 5 در عملیات‌های مقابله با ضدانقلاب در کردستان با پاکسازی نقده، سقز، اشنویه، پیرانشهر، سردشت، شاهین‌دژ، تکاب، بوکان و دیوان‌دره حضور داشت.[3]
با تهاجم ارتش عراق، مردم آذربایجان گروه‌های ایثارگر و کمک‌رسان به جبهه‌ها اعزام کردند. نخستین گروه رزمندگان سپاه منطقه 5، به فرماندهی نادر برپور به جنوب کشور اعزام و در 12 مهر 1359 در فارسیات مستقر شدند.[4] همزمان رزمندگان دیگری نیز به فرماندهی عین‌الله تقوی، پس از اعزام به آبادان در چند گروه 26 نفره (چیفتن‌سواران 26 المهدی (عج)) به سرپرستی مهدی باکری، حسن شفیع‌زاده و حمید باکری برای تقویت جبهه ذوالفقاری و ایستگاه 7، سازماندهی و در این منطقه مستقر شدند. بعد از آن در نیمه اول 1360 نیز یک گروه رزمی مراغه‌ای به فرماندهی رضا خیری بلوک‌آبادی به جبهه دزفول اعزام و در خطوط پدافندی کنار رودخانه کرخه مستقر شدند.[5]
سپاه منطقه 5، در شکست محاصره سوسنگرد (آذر 1359) در عملیات‌های نصر (دی 1359)، امام علی (ع) (اردیبهشت 60)، امام مهدی (عج) (اسفند 1359)، طراح (مرداد 1360)، شهید مدنی (شهریور 1360) و ثامن‌الائمه (مهر 1360) حضور داشت.
رزمندگان اعزامی از سپاه منطقه 5 (آذربایجان شرقی و غربی) نیز در قالب تیپ 31 عاشورا به فرماندهی محمدعلی (عزیز) جعفری سازماندهی و در محور سوسنگرد مستقر شدند؛[6] در ادامه تیپ عاشورا با سازماندهی نیروهایی از تبریز، تهران، شیراز، شاهرود و کازرون تکمیل شد.
پس از واگذاری یگان‌های رزمی به مناطق یازده‌گانه سپاه، تیپ عاشورا به سپاه منطقه 5 تحویل گردید و آذربایجان شرقی و غربی، تأمین نیروی انسانی و امکانات عمومی پشتیبانی و آمادی آن را به عهده گرفتند. آذربایجان غربی البته علاوه بر تأمین امنیت مناطق کردنشین و نیروهای مورد نیاز قرارگاه حمزه سیدالشهدا (ع) (تیپ 155 ویژه شهدا)، از شهرهای خوی، سلماس، ماکو، میاندوآب و نقده برای تیپ 31 عاشورا نیرو تأمین می‌کرد.
تیپ عاشورا شامل 7 گردان رزمی، واحدهای ستادی در جنوب و پشتیبانی رزمی در شمال غرب کشور بود. مدرسه شهید براتی در میدان راه‌آهن اهواز، مقر اصلی ستاد فرماندهی و سه مدرسه دیگر به همراه اردوگاه‌های پشت ایستگاه حسینیه خوزستان به عنوان مقر گردان‌های این تیپ انتخاب شد.
در عملیات‌های فتح‌المبین (فروردین 1361) و بیت‌المقدس (خرداد 1361)، مهدی باکری که جانشین احمد کاظمی در تیپ 8 نجف بود، به فرماندهی تیپ 31 عاشورا منصوب شد.[7] همزمان با فرماندهی مهدی باکری در تیپ 31 عاشورا، حمید باکری (فرمانده یکی از گردان‌های نجف اشرف)، نیز به تیپ 31 عاشورا پیوست و در عملیات مسلم‌بن‌عقیل (مهر 1361)، فرمانده محور یکم تیپ عاشورا بود.[8]
پس از عملیات مسلم‌بن‌عقیل (مهر 1361)، تیپ عاشورا به فرماندهی مهدی باکری، ضمن ارتقا به لشکر، در محور فکه مستقر شد و در عملیات والفجر مقدماتی (بهمن 1361) در قالب 3 تیپ (تیپ 1 به فرماندهی مرتضی یاغچیان، تیپ 2 به فرماندهی ناصر امینی و تیپ 9 به فرماندهی حمید باکری) شرکت کرد.
لشکر 31 عاشورا توانست در نبردهای والفجر 1 (فروردین 1362)، والفجر 2 (تیر-مرداد 1362)، والفجر 4 (مهر-آبان 1362) و خیبر (اسفند 1362) نقش ایفا کند.[9] در این نبردها حمید باکری، جانشین فرماندهی لشکر 31 عاشورا بود. در عملیات خیبر (اسفند 62) حمید باکری به همراه گردان‌های خط‌شکن، توانستند خط دشمن را در جزیره مجنون جنوبی شکسته و در کوتاه‌ترین زمان، پل شحیطاط، تنها راه ارتباط زمینی دشمن با جزایر مجنون را به تصرف درآورند. او پس از 3 روز مقاومت در برابر پاتک‌های پی‌در‌پی دشمن در 6 اسفند 1362 به شهادت رسید.[10] پس از عملیات خیبر و تثبیت خطوط در جزایر مجنون، در سال 1363، رزمندگان زنجانی (به جز قزوین) از لشکر 17 علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) جدا شده و به لشکر 31 عاشورا پیوستند.[11]
در عملیات بدر (اسفند 1363)، عبور از هور و تصرف ساحل شرق دجله و بستن بزرگراه العماره-بصره،[12]با مشکلات متعددی چون عقبه آبی، نداشتن جاده مواصلاتی و بی‌بهره بودن از آتش توپخانه برای پشتیبانی از نیروها همراه بود. اگرچه لشکر 31 عاشورا در این عملیات آبی-خاکی یکی از موفق‌ترین یگان‌ها در عبور از هور، تصرف شرق دجله و عبور از رودخانه بود،[13] اما این عملیات، بدون رسیدن به اهداف نهایی پایان یافت. در این عملیات مهدی باکری، فرمانده لشکر؛ علی تجلایی، مسئول آموزش‌های تخصصی سپاه؛ اکبر جوادی، فرمانده گردان تخریب؛ اصغر قصاب عبداللهی، فرمانده گردان امام حسین(ع)؛ محمود گلزاری، فرمانده گروهان ویژه آرپی‌جی زن[14] و نیز مسئولان دیگری به شهادت رسیدند.[15]
بعد از عملیات بدر، رزمندگان شهرستان قزوین نیز به لشکر 31 عاشورا پیوستند.[16]در خرداد 1364، امین شریعتی به جای شهید مهدی باکری، به فرماندهی لشکر 31 عاشورا منصوب شد.[17]
این لشکر در عملیات والفجر 8 (بهمن 64)، به عنوان یکی از یگان‌های قرارگاه کربلا با عبور از رودخانه اروند، رسیدن به اسکله بتونی و طبقاتی چهارباغ و پاکسازی مواضع دشمن و پیشروی تا جاده فاو-بصره، نقش ایفا کرد.[18]
نیروهای قزوین پس از عملیات والفجر 8، از لشکر 31 عاشورا جدا شده و به لشکر 10 سیدالشهدا(ع) پیوستند.[19]
رزمندگان لشکر 31 عاشورا همچنین در نبردهای کربلای 4 (دی 1365)، کربلای 5 (دی 1365- فروردین 1366)، کربلای 8 (فروردین 1366)، نصر 7 (مرداد 1366)، بیت‌المقدس 2 (دی- بهمن 1366) و بیت‌المقدس 3 (اسفند 1366) و مرصاد نقش‌آفرینی کردند.[20]
در فروردین 1366 با ایجاد تغییر در سازمان سپاه پاسداران، سپاه آذربایجان شرقی و لشکر 31 عاشورا ادغام و سپاه پنجم باقرالعلوم (ع) به فرماندهی علی شمشیری و جانشینی امین شریعتی تشکیل شد؛ تیپ‌های 31 امام زمان (عج) (تبریز)، 36 انصارالمهدی (عج) (زنجان)، 37 حضرت عباس (ع) (اردبیل)، 82 صاحب‌الامر (عج) (قزوین) و نینوا (قائم) نیز در سازمان رزم آن قرار گرفت.[21] اواخر سال 1366 و پس از عملیات بیت‌المقدس 3، سپاه پنجم باقرالعلوم (ع) به سپاه پنجم عاشورا تغییر نام یافت و علی شمشیری به عنوان فرمانده و امین شریعتی جانشین باقی ماندند؛ سپاه پنجم عاشورا شامل سه تیپ (31 امام زمان (عج)، 36 انصارالمهدی (عج)، 37 حضرت عباس (ع)) و چهار گردان (امام‌حسین (ع)، امیرالمومنین (ع)، علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) و حضرت قاسم (ع)) بود.[22]
مهم‌ترین مأموریت سپاه پنجم عاشورا در اواخر جنگ تحمیلی، شرکت در عملیات مرصاد (5 مرداد 1367) بود که توانست با به‌کارگیری سه تیپ، تحت فرماندهی قرارگاه نجف، در دشت و گردنه حسن‌آباد، به منافقین حمله کرده و محدوده عملیاتی را پاکسازی کند.
در عملیات مرصاد، علی شمشیری، فرمانده سپاه پنجم عاشورا به همراه روح الله شکوری، فرمانده گردان علی‌بن‌ابی‌طالب به شهادت رسیدند.[23]
از عملیات والفجر مقدماتی تا مرصاد بیشترین شهدای لشکر عاشورا در عملیات کربلای 5 (996)، بیشترین مجروح در عملیات بدر (2370) و بیشترین تعداد اسیر (50) و جاوید‌الاثر (942) در عملیات خیبر ثبت شده است.[24]
در هشت سال جنگ تحمیلی از لشکر 31 عاشورا، تعداد 3684 شهید، 12660 مجروح، 287 مصدوم شیمیایی، 364 اسیر و 1623 مفقودالاثر به ثبت رسیده است.[25]
فرماندهان تیپ 31 عاشورا از ابتدا محمدعلی جعفری (1360)، امین شریعتی (1361-1360) و مهدی باکری (1361) و فرماندهان لشکر 31 عاشورا، مهدی باکری (1363-1361) و امین شریعتی (1366-1364) بودند. فرماندهان سپاه 5 باقرالعلوم نیز، علی شمشیری (1368-1366) و محمدجعفر اسدی (1370-1368) بودند. از سال 1370 تا 1388 محمدجعفر اسدی، عبدالمحمد رئوفی‌نژاد، یزدان مؤیدی‌نیا، محمد پاکپور، علی‌اکبر نوری و محمدتقی اوصانلو فرماندهی سپاه عاشورا را بر عهده داشتند.
از 1388 تاکنون نیز محمدتقی اوصانلو، فرماندهی سپاه پنجم عاشورا را بر عهده دارد.[26]
در سال 1373 کنگره بزرگداشت شهدا و سرداران شهید آذربایجان (آذربایجان شرقی، غربی، اردبیل و زنجان) در تبریز راه‌اندازی شد و فعالیت رسمی خود را از فروردین 1374 آغاز کرد. هزاران برگ سند، خاطره، وصایا و زندگی‌نامه شهدا گردآوری شد و پنج کتاب به نام‌های «خداحافظ سردار»، «راهیان شط»، «ستاره بدر»، «آشنای آسمان» و «گمشدگان مجنون» به چاپ رسید؛ این کتاب‌ها در 2 مرداد 1374 در کنگره رونمایی شد.[27]
در پاییز 1383 مؤسسه حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس این لشکر در خیابان جمهوری اسلامی شهر تبریز، تأسیس شد.[28]
پس از تغییر در ساختار سپاه و تشکیل سازمان بسیج مستضعفین از سال 1388، ستاد منطقه مقاومت بسیج آذربایجان شرقی با ستاد لشکر 31 عاشورا ادغام و سپاه استانی عاشورا به فرماندهی سردار محمدتقی اوصانلو تشکیل شد. از آبان 1400 تاکنون، سرتیپ‌دوم پاسدار اصغر عباسقلی‌زاده فرماندهی سپاه عاشورای آذربایجان شرقی را بر عهده دارد.[29]
[1]. معبودی، جلال، اطلس لشکر 31 عاشورا، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چ اول، 1398، ص 14.
[2]. همان، ص 14، 18.
[3]. همان، ص 19.
[4]. همان، ص 21.
[5]. همان، ص 32، 33.
[6]. همان، ص 32و 43.
[7]. همان، ص 46.
[8]. همان، ص 139.
[9]. همان، ص 48.
[10]. همان، ص 139.
[11]. همان، ص 48.
[12]. اللهیاری‌فر، محمد، لشکر 31 عاشورا در عملیات والفجر8، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چ اول، 1396، ص 22-23.
[13]. همان، ص 31.
[14]. معبودی، جلال، همان، ص 154، 155؛ اللهیاری‌فر، محمد، همان، ص 21.
[15]. اللهیاری‌فر، محمد، همان، ص 21.
[16]. معبودی، جلال، همان، ص 48.
[17]. اللهیاری‌فر، محمد، همان، ص 22.
[18]. همان.
[19]. معبودی، جلال، همان، ص 48.
[20]. همان.
[21]. همان، ص 50.
[22]. همان، ص 236.
[23]. همان.
[24]. همان، ص 50.
[25]. عابدی قشلاقی، مصطفی، شناسنامه لشکر 31 عاشورا در دوران دفاع مقدس، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چ اول، 1400، ص 31.
[26]. اللهیاری‌فر، محمد، همان، ص 55.
[27]. همان، ص250.
[28]. همان، ص 244.
[29]. اللهیاری‌فر، محمد، ص 55؛ خبرگزاری فارس ـ کد خبر 60021 ـ 6/8/1400.
