مفاهیم و اصطلاحات

جنگ روانی

ندا مراد
1429 بازدید

جنگ روانی استفاده برنامه‌ریزی‌شده از تبلیغات به‌ وسیله عوامل آشکار همچون رادیو، تلویزیون، مطبوعات و عوامل پنهانی مانند شایعه به ‌منظور تحریف عقاید، تضعیف روحیه و بی‌اعتبار کردن انگیزه‌ها و کاستن از اقتدار طرف مقابل است.

جنگ روانی فعالیت مداوم عملیاتی با تکیه بر تبلیغات و با اهداف مخفی در زمان صلح و جنگ است. این نوع جنگ روی احساسات نهفته انسان کار می‌کند و مقدمه‌ای برای عملیات نظامی است.[1] القای غم، یأس و ناامیدی، ایجاد رعب و وحشت از جمله اهداف عملیات روانی هستند.[2] مجموعه فعالیت‌هایی که برای رسیدن به اهداف جنگ روانی صورت می‌گیرد، عملیات روانی نام دارد.[3] عملیات ضد جنگ روانی نیز فعالیت‌هایی است که برای دفاع پیشگیرانه، دفاع حین تهاجم و دفاع ترمیمی برای مقابله با عملیات روانی دشمن انجام می‌شود.[4] جنگ روانی روش‌های متفاوتی دارد: 1. شایعه، 2. تحریف واقعیات، 3. اغراق و مبالغه، 4. تفرقه، 5. فریب.[5]

اصطلاح جنگ روانی اولین بار توسط ج.س.فوللر، تحلیل‌گر مسائل نظامی انگلیسی، در سال 1920 مطرح شد. قدمت جنگ روانی به قدمت تشکیل جوامع بشری بازمی‌گردد و تا قبل از فوللر، با نام‌هایی چون «جنگ سیاسی» در انگلیس، «جنگ فکری» در آلمان، «جنگ تبلیغاتی» در روسیه خوانده می‌شد.[6]

برای جنگ روانی، از روش‌‌ها و وسایل گوناگونی مانند روزنامه، رادیو، تلویزیون، سینما و اعلامیه استفاده می‌کنند. در جنگ جهانی اول، انگلیس و فرانسه به ‌وسیله بالون و هواپیما، اعلامیه‌هایی را میان سربازان دشمن پخش کردند که باعث شد بسیاری از سربازان تسلیم شوند.[7] در جنگ جهانی دوم، از روش‌هایی مانند ایجاد اغتشاش بین افراد جامعه، انتشار اخبار به ‌صورت هدایت‌شده، استفاده از اشتباه دشمن و تبدیل آن به گناهی بزرگ برای جنگ روانی استفاده می‌شد.[8] پس از حملات سنگین و تمرکزیافته متفقین به آلمان، پاول ژوزف گوبلز تصاویر شهرهای ویران‌شده را روی مردم انگلستان ریخت و همزمان تهدید به حمله کرد. این عمل موجب شد سیل انبوه پناهندگان از جنگ دست بکشند و در نهایت، در حرکت نیروها و ماشین‌های جنگی متفقین اختلال ایجاد شد. این عملیات به نام طرح «گوبلز» مشهور شده است.[9]

در جنگ‌های معاصر، برای جنگ روانی از روش‌های روان‌شناختی استفاده می‌شود. به‌طوری‌که در جنگ آمریکا با ویتنام وقتی دهکده‌ای در ویتنام با خاک یکسان شد، مردم آمریکا بی‌تفاوت بودند.[10]

در قرآن نیز به شیوه‌های جنگ روانی دشمنان صدر اسلام برضد پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌وآله اشاره شده است. برخی شیوه‌های این کار ایجاد هیاهو و غوغا، استفاده از داستان‌ها و اساطیر، تطمیع، ایجاد تفرقه و رواج شایعات، ادعای فرشته بودن پیامبر و تهمت‌های ناروا هستند.[11]

در جنگ روانی و آنچه امروز به آن جنگ نرم گفته می‌شود، دشمن به سراغ سنگرهای معنوی می‌‌آید که آن‌ها را منهدم کند. دشمن وقتی در صحنه عمل نتواند کاری از پیش ببرد، برای مأیوس کردن و خالی کردن دل ملت‌ها دست به جنگ روانی می‌زند.[12]

در جنگ تحمیلی عراق برضد ایران، عراق با توسل به جنگ روانی و تبلیغاتی واهی نظیر اینکه سقوط شاه و انتصاب حضرت امام توسط آمریکا بوده است، ایران در پی گرفتن انتقام قادسیه اول است، ایران دین مجوسی و ضد اسلامی دارد، ایران همواره آغازگر جنگ شهرها بوده است، امام خمینی‌ فتوا داده که ایرانی‌ها اسیران را بکشند، ایرانی‌ها اسیران را تکه‌تکه می‌کنند، در مردم و نظامیان خویش، انگیزه نبرد ایجاد می‌کرد.[13]

رادیو جده 5 مهر 1359 اعلام کرد یک فروند ناو نیروی دریایی ایران و یک فروند مین جمع‌کن ایرانی در نزدیکی رأس‌الخیمه توسط نیروی دریایی عراق غرق شدند، درحالی‌که این خبر صحت نداشت و از مصادیق جنگ روانی برضد نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی و مردم ایران بود.[14]

استفاده از عناوین و واژه‌هایی مانند بی‌ثباتی، مرگ، شکنجه، سیاهی، خون، عدم رعایت حقوق بشر و... تصویری از نابودی را در برابر چشمان خواننده و شنونده قرار می‌داد و غم، اندوه و افسردگی را القا می‌کرد.[15] از جمله موارد فوق، خبری است که در 17 دی 1364 توسط تایمز لندن منتشر شد: «ارتش ایران علی‌رغم تشویق شدن به شهادت در راه خدا نتوانسته است در استحکامات عراق رسوخ کند. در هوا، حملات عراق به پایانه اصلی نفتی خارک، از میزان صادرات ایران به‌ طور چشمگیری کاسته و در همان حال عرضه بیش از حد نفت در بازار جهانی و در نتیجه بهای ارزان آن، از درآمدهای ارزی حاصل از نفت ایران بیش از پیش کاسته است.»[16]

تبلیغات وسیع مبنی بر خستگی و ضعف عمومی از ادامه جنگ با عراق، کاهش میزان محبوبیت جمهوری اسلامی ایران در میان مردم، پخش گزارش‌هایی در مورد برتری تسلیحاتی عراق و حمایت ابرقدرت‌ها از آن، انزوای جهانی ایران و تظاهرات ضد جنگ در سراسر ایران از دیگر مصادیق جنگ روانی هم‌پیمانان عراق بود. این تبلیغات همزمان با بمباران مناطق مسکونی ایران برای در هم شکستن روحیه ملت ایران بود.[17]  

در سال 1364 ستاد تبلیغات جنگ، کمیته عملیات روانی را تشکیل داد. این کمیته ابتدا شروع به جمع‌آوری و تدوین متون و اسناد مربوط به جنگ روانی کرد و فعالیت‌هایی را به منظور طراحی و اجرای برنامه‌های جنگ روانی، ضد جنگ روانی، عملیات روانی و ضد عملیات روانی آغاز کرد.[18] پس از آن در سال‌های پایانی جنگ واحدی به نام جنگ روانی در یگان‌ها ایجاد شد که یکی از آن‌ها جنگ روانی معاونت اطلاعات نیروی زمینی سپاه است که عبدالعلی توکلی (مرتضی بشیری) مدیریت آن را در سال 1366 بر عهده داشت.[19]

در ادامه روند جنگ روانی عراق برضد ایران، طارق عزیر، عضو شورای فرماندهی انقلاب عراق، تصدیق کرد که عراق مایل نیست با ایران بجنگد و هرگز نقشه آن را در سر نداشته است. حکومت ایران از هنگامی که بر سریر قدرت تکیه زده، علاوه بر تهدید امنیت عراق و دیگر کشورهای عرب همسایه، از مذاکره با عراق برای تعیین حدود و مرزهای بین دو کشور خودداری کرده و به سیاست توسعه‌طلبانه خود علیه خلق عرب و دخالت در امور داخلی عراق، ادامه داده است.[20]

در دوران اسارت اسرای ایرانی در عراق، عراقی‌ها با استفاده از ابزار جنگ روانی از جمله ایجاد ترس وحشت، تحقیر و تمسخر، تهمت و افترا، منزوی ساختن افراد فعال اردوگاه سعی در تضعیف روحیه اسرا داشتند.[21]

حکومت عراق از ابتدای جنگ تحمیلی به تحریف واقعیت‌ها پرداخت. اما در این باره خاویر پرز دکوئیار، دبیر کل سازمان ملل متحد، پس از پذیرش قطعنامه 598 و قبول صلح و آتش‌بس از جانب عراق و ایران، اعلام کرد که با توجه به مطالب مطبوعات عراق در مورد جنگ، باید گفت در حقیقت رژیم بعث عراق عمیقاً به تحریف حقایق پرداخته، واقعیات را دگرگون نشان می‌دهد و فراموش کرده که خود، جنگ را بر ایران تحمیل کرده و آغازگر جنگ بوده است.[22]

امروزه جنگ روانی جزئی از فعالیت‌های سیاسی، نظامی، اقتصادی و اجتماعی کشورهای استعماری است که تحت پوشش سازمان‌های اطلاعاتی در سطح ملی و بین‌المللی دارای کارکردهای گوناگون است. برای مثال سازمان مرکزی اطلاعاتی آمریکا (سیا) با استفاده از شیوه‌های روانی، کنترل افکار عمومی آمریکا و سایر نقاط جهان را در دست دارد.[23] ماهواره‌ها به عنوان یکی از اساسی‌ترین ابزار جنگ روانی، نقش حساسی را ایفا می‌کنند.[24] در این شرایط، جنگ روانی به‌ عنوان یکی از چهار عنصر اصلی قدرت تعریف می‌شود.[25]

جنگ روانی آمریکا برضد عراق در سال 1381، اولین جنگی است که حداکثر استفاده از عملیات روانی در آن شده است. استفاده از سلاح‌های الکترونیکی و ارسال پیام به فرماندهان نظامی عراق برای حمایت نکردن از صدام حسین، تهدید پرسنل مسئول سلاح‌های پدافند هوایی عراق از طریق پخش 8 میلیون نسخه اعلامیه از جمله مواردی هستند که در این جنگ از آن‌ها استفاده شده است.[26]

[1]. حجاب، محمدمنیر، ترجمه یارمند، سعید، جنگ روانی، تهران: مرکز آموزشی و پژوهشی شهید سپهبد صیاد شیرازی، چ دوم، 1387، ص100.

[2]. متفکر، حسین، جنگ روانی، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، اداره روابط عمومی و انتشارات ستاد حوزه ولی فقیه، 1381، ص43، 46، 48.

[3]. کمالی کلیمانی، محسن، عملیات ضد جنگ روانی، تهران: مرکز آموزشی و پژوهشی شهید سپهبد صیاد شیرازی، 1388، ص2.

[4]. همان، ص د.

[5]. پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه https://hawzah.net/fa/Magazine/View/4892/8230/109363

[6]. حجاب، محمدمنیر، ترجمه یارمند، سعید، جنگ روانی، ص11 و 14.

[7]. همان، ص48.

[8]. همان، ص49 و 50.

[9]. متفکر، حسین، جنگ روانی، ص33.

[10]. متفکر، حسین، جنگ روانی، ص40.

[11]. همان، ص62ـ52.

[12]. فیش‌های جنگ روانی، سایت رهبری، https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=1015

[13]. ذاکر صالحی، غلامرضا، مجموعه مقالات اولین نشست کنفرانس بررسی دفاع مقدس، تهران: دانشگاه امام حسین‌(ع)، 1371، ص260.

[14]. ذاکری، سیدتراب، جنگ روانی دشمن در جنگ تحمیلی، ج1، تهران: مرکز آموزشی و پژوهشی شهید سپهبد صیاد شیرازی، 1393، ص207.

[15]. متفکر، حسین، جنگ روانی، ص54.

[16]. تقی‌زاده اکبری، علی، عوامل معنوی و فرهنگی دفاع مقدس، ج2، قم: زمزم هدایت، 1387، ص419.

[17]. متفکر، حسین، جنگ روانی، ص60.

[18]. تقی‌زاده اکبری، علی، عوامل معنوی و فرهنگی دفاع مقدس، ج2، ص410.

[19]. بهبودی، فاطمه، پوتین قرمزها، تهران: سوره مهر، 1396، ص355.

[20]. متفکر، حسین، جنگ روانی، ص150.

[21]. محمدی ینگجه، عبداله، تهاجم نرم و جنگ روانی در اسارت، اردبیل: خط هشت، 1394، ص82ـ78.

[22]. متفکر، حسین، جنگ روانی، ص150.

[23]. همان، ص34.

[24]. همان، ص189.

[25]. متفکر، حسین، جنگ روانی، ص41.

[26]. حجاب، محمدمنیر، ترجمه یارمند، سعید، جنگ روانی، ص60 و 61.