جنگ نفت
محسن شیرمحمد
49 بازدید
نفت مهم‌ترین منبع درآمد ایران در دوران دفاع مقدس بود.
به دنبال حمله سراسری عراق، پالایشگاه آبادان (بزرگ‌ترین مرکز تأمین فرآورده‌های نفتی کشور) و مخازن نفتی این شهر توسط دشمن با توپخانه و انواع خمپاره‌اندازها زیر آتش قرار گرفت.[1] در سال ۱۳۵۹ کل ظرفیت پالایش کشور حدود یک میلیون و ۱۰۰ هزار بشکه در روز بود و با غیر عملیاتی شدن ظرفیت پالایش روزانه ۶۵۰ هزار بشکه‌ای پالایشگاه آبادان، نزدیک به نیمی از ظرفیت پالایشی کشور از دست رفت[2] و در تأمین سوخت کشور مشکل پدید آمد و بنزین جیره‌بندی شد.[3]
با توجه به وابستگی کشور به درآمدهای نفتی، با حمله عراق به مراکز و تأسیسات نفتی از جمله بزرگ‌ترین پالایشگاه جهان در آبادان، تولید نفت ایران به میزان زیادی کاهش یافت.[4] در مقابل و به منظور کاهش بودجه عراق، تلمبه‌خانه‌های نفتی این کشور که نفت خام را به ترکیه و سواحل دریای مدیترانه و از آنجا به اروپا انتقال می‌داد، همچنین پالایشگاه‌ها، مراکز نفتی و سکوهای بارگیری نفت در شمال غرب خلیج فارس به نام‌های البکر و العمیه و مخازن نفتی در سراسر خاک عراق توسط ایران بمباران شد،[5] به طوری که صدور نفت عراق از 5/3 میلیون بشکه در روز به 250 هزار بشکه کاهش یافت.[6] گفتنی است قبل از جنگ تحمیلی، دو سوم نفت عراق از دو اسکله البکر و العمیه صادر می‌شد.[7]
با آغاز حمله عراق، اسکله‌های البکر و العمیه به محل مناسبی برای جاسوسی علیه شناورهای ایران تبدیل شد. با توجه به این موضوع و همچنین برای قطع کامل صدور نفت عراق از طریق خلیج فارس، عملیات نابودی این اسکله‌ها در دستور کار ارتش ایران قرار گرفت.[8] نیروی دریایی ارتش ایران در 9 آبان 1359 و طبق طرح عملیاتی «اشکان» و با استفاده از توپخانه ناوهای خود، به اسکله‌های البکر و العمیه حمله کرد.[9] 16 آبان 1359 نیز در عملیات شهید صفری اسکله‌های البکر و العمیه توسط تکاوران دریایی تصرف و به وسیله مواد منفجره به آتش کشید شد.[10]
در جنگ تحمیلی، مخازن و اسکله‌های جزیره خارک نیز مورد حمله عراق قرار گرفت.[11] از آبان و آذر 1360 (نوامبر 1982) عدم تردد نفت‌کش‌ها به خارک در اولویت اهداف اقدامات عراق در خلیج فارس بود تا هزینه‌های جنگ را برای ایران افزایش دهد.[12] همچنین عراق به چاه‌های نفت ایران در خلیج فارس حمله کرد؛ حمله به چاه‌های حوزه نفتی نوروز در 11 اسفند 1361 از آن جمله است که در جریان آن، شش میلیون بشکه نفت خام وارد آب‌های خلیج فارس شد و کل سواحل کویت و بخشی از سواحل عربستان و ایران را آلوده کرد.[13] در دو سال اول جنگ تحمیلی، این حملات با استفاده از هواپیماها، موشک‌ها، بمب‌ها و مین‌های روسی صورت می‌گرفت، ولی از سال سوم جنگ به بعد بالگردهای سوپر فریلون، هواپیماهای سوپر اتاندارد و میراژهای فرانسوی که مجهز به موشک‌های اگزوسه بودند نقش اول را در این حملات ایفا کردند.[14] هدف عراق از حمله به نفت‌کش‌ها، ایجاد مزاحمت در صادرات نفت ایران و کاهش درآمدهای ارزی ایران بود.[15]
ایران نیز با هماهنگی نیروی هوایی ارتش،[16] کشتی‌های نفتکش خود به مقصد جزیره خارک را اسکورت کرد، اما نتوانست حملات عراق را به طور کلی قطع کند.[17]
23 اردیبهشت 1363 یک فروند هواپیمای فانتوم ایران با موشک ماوریک نفتکش کویتی به نام ام کسبه را در خلیج فارس هدف قرار داد و بدین ترتیب حملات ایران علیه حامیان صدام در خلیج فارس آغاز شد.[18] حملات ایران با استفاده از هواپیماهای فانتوم اف-4 و موشک‌های ماوریک، بالگردهای مجهز به موشک آ.اس-12، توپخانه ناوهای دریایی و راکت و تیربار قایق‌های تندرو انجام می‌شد.[19]
در دو سال آخر جنگ تحمیلی، عراق بیشتر از جنگنده‌های میراژ فرانسوی و هواپیماهای سوخو- ۲۲ روسی برای حمله به نفت‌کش‌ها و تأسیسات نفتی و ناامن‌سازی خلیج فارس استفاده کرد. دولت چین هم سامانه موشک‌های ساحل به دریا به عراق واگذار کرد که محدوده عملیاتی آن‌ها فقط در حمله به کشتی‌های در حال تردد در خورموسی خلاصه می‌شد. البته عراق با این اقدام، هزینه‌های ایران در جنگ را افزایش داد ولی هیچ‌گاه نتوانست صادرات نفت ایران را متوقف کند.[20]
از سال 1364 و به دنبال افزایش حملات عراق در خلیج فارس، ایران جزیره سیری را برای صدور نفت خود انتخاب کرد،[21] اما عراق به این جزیره نیز حمله کرد. ۲۱ مرداد ۱۳۶۵، 4 فروند هواپیمای میراژ اف ـ 1 عراق به پایانه نفتی جزیره سیری حمله کرد و سه نفتکش در حال بارگیری را هدف قرار داد.[22] به دنبال آن، صدور نفت ایران را تا ۵۰۰ هزار بشکه در روز کاهش یافت؛ این رقم قبل از حمله به سیری 2/1 میلیون بشکه در روز بود.[23]
در ادامه ایران جزیره لارک را برای صدور نفت خود برگزید،[24] اما این جزیره نیز مورد حمله عراق واقع شد. دی 1366، نیروی هوایی عراق در یک عملیات هوایی دوربرد، به نفت‌کش‌های حامل نفت ایران در جزیره لارک حمله کرد.[25] 24 اردیبهشت 1367 نیز جزیره لارک مورد حمله دوربرد عراق قرار گرفت و بزرگ‌ترین تانکر نفتکش جهان به نام سی‌وایز جاینت حامل نفت ایران آسیب دید.[26]
از زمستان سال 1365 با طرح اسکورت کشتی‌های نفتکش کویتی توسط شوروی و آمریکا فصل جدیدی از ناامنی‌ها در خلیج فارس آغاز شد که در نهایت از تابستان 1366 منجر به درگیری نظامی مستقیم آمریکا و ایران شد.[27] ۲ مرداد 1366 نفتکش بریجتون که تحت اسکورت سه ناو جنگی آمریکایی بود با مین برخورد کرد.[28] در مقابل، آمریکا در 27 مهر 1366 به میدان نفتی رشادت حمله کرد؛[29] همچنین این کشور در 16 مهر 1366 به قایق‌های تندروی سپاه پاسداران حمله کرد و تعدادی از رزمندگان نیروی دریایی سپاه پاسداران را در اطراف جزیره فارسی به اسارت درآورد و البته یک بالگرد پیشرفته نظامی خود را نیز از دست داد.[30] روز ۲۹ فروردین ۱۳۶۷ نیز ناوگان دریایی آمریکا، سکوهای نفتی نصر و سلمان ایران را هدف قرار داد و نیروی دریایی ارتش ایران، ناوهای سهند، جوشن و سبلان را به منطقه اعزام کرد که در این نبرد، ناوهای سهند و جوشن غرق شدند و ناو سبلان آسیب جدی دید.[31]
در مجموع طی جنگ نفت‌کش‌ها، 411 فروند کشتی حامل نفت و کالا برای ایران و سایر کشورهای حاشیه خلیج فارس مورد حمله قرار گرفتند که ۲۳۹ فروند آن‌ها (۵۸ درصد)، نفتکش بود. ۱۰ فروند از این کشتی‌ها نیز حامل گاز مایع بود که با احتساب اینها، 5/60 درصد از کشتی‌هایی که در خلیج فارس مورد حمله قرار گرفتند حامل سوخت بودند.[32] در طول جنگ و در جریان نشت نفت خام به آب‌های خلیج فارس در حمله به چاه‌های نفت ایران و نفت‌کش‌ها، ۳۸ درصد جانوران و موجودات زنده خلیج فارس نیز نابود شدند.[33]
در جنگ تحمیلی، پالایشگاه تهران 2 بار، پالایشگاه تبریز ۱۹ بار، پالایشگاه اصفهان 8 بار، پالایشگاه کرمانشاه ۱۷ بار و پالایشگاه شیراز نیز 4 بار توسط عراق بمباران شد.[34].
در دوران دفاع مقدس، جزیره خارک ۲۳۰۰ بار در وضعیت قرمز قرار گرفت و ۶۸۴ بار مورد حمله دشمن قرار گرفت که البته با حضور نیروهای شرکت نفت، ارتش و سپاه پاسداران حتی یک روز شریان حیاتی نفت ایران قطع نشد.[35]
صنعت نفت در جنگ تحمیلی، 1017 شهید داده است که از این تعداد، ۲۴۲ شهید متعلق به پالایشگاه آبادان، حدود یک‌چهارم شهدای صنعت نفت، است.[36]
[1]. علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج 1، تهران، مرز و بوم،1391، ص 230.
[2]. شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی، «ناگفته‌های جنگ نفت در ۸ سال دفاع مقدس»، 4 مهر 1400،www.shana.ir/news/321385.
[3]. علایی، حسین، همان، ص 230.
[4]. شمس، مرتضی، نفت و پایداری، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، 1394، ص 59.
[5]. شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب - حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1396، ص 146.
[6]. نمکی، علی‌رضا، نیروی هوایی در دفاع مقدس، تهران، ایران سبز، 1389، ص 143.
[7]. ناویاس، مارتین اس و ای آر هوتن، جنگ نفت‌کش‌ها، ترجمه پژمان پورجباری و رحمت قره، تهران، بنیاد حفظ آثار نشر و ارزش‌های دفاع مقدس، 1392، ص 43.
[8]. شیرمحمد، محسن، بر فراز دریاها - نگاهی به تاریخ هوادریا و حماسه اسکادران‌های هواناو، بالگرد و بال ثابت در جنگ تحمیلی، تهران، دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نداجا،1400، ص 119.
[9]. همان، ص 119 تا 121.
[10]. همان، ص 122 تا 127.
[11]. کرم الیگودرزی، محمدرضا، خارک در دفاع مقدس، بوشهر، اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان بوشهر، نشر پلاک عشق، 1401، ص 32.
[12]. ناویاس، مارتین اس و ای آر هوتن، همان، ص 97.
[13]. همان، ص 14 و 117.
[14]. همان، ص 14.
[15]. همان، ص 14 و 15.
[16]. شیرمحمد، محسن، بر فراز دریاها - نگاهی به تاریخ هوادریا و حماسه اسکادران‌های هواناو ...، همان، ص 175.
[17]. ناویاس، مارتین اس و ای آر هوتن، همان، ص 125.
[18]. همان، ص 154.
[19]. واینبرگر، کاسپار، نبرد در خلیج فارس، ترجمه مهران مفیدی طباطبایی، تهران، صریر،1370، ص 51.
[20]. ناویاس، مارتین اس و ای آر هوتن، همان، ص 14 و 15.
[21]. شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی، همان.
[22]. کُردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن - جنگ ایران و عراق، ج 1، ترجمه حسین یکتا، نشر مرزوبوم، 1389، ص 442 و 443.
[23]. شمس، مرتضی، همان، ص 63.
[24]. شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی، همان.
[25]. ناویاس، مارتین اس و ای آر هوتن، همان، ص 285.
[26]. همان، ص 316.
[27]. همان، ص 15.
[28]. یزدانفام، محمود، روزشمار جنگ ایران و عراق - اسکورت نفت‌کش‌ها، ج 50، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1378، ص 62.
[29]. انصاری، مهدی و محمود یزدانفام، روزشمار جنگ ایران و عراق - جنگ محدود ایران و آمریکا در خلیج فارس، ج 51، تهران، مرکز اسناد دفاع مقدس، 1387، ص 471.
[30]. علایی، حسین، همان، ص 400؛ ناویاس، مارتین اس و ای آر هوتن، همان، ص 15.
[31]. شیرمحمد، محسن، بر فراز دریاها - نگاهی به تاریخ هوادریا و حماسه اسکادران‌های هواناو ...، همان، ص 281-277.
[32]. ناویاس، مارتین اس و ای آر هوتن، همان، ص 15 و 344.
[33]. همان، ص 14.
[34]. شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی، همان.
[35]. خبرگزاری مهر، «خارک به تعداد روزهای جنگ بمباران شد»،1 مهر 1399، www.mehrnews.com/news/5029758.
[36]. شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی، همان.
