خشایار
محسن شیرمحمد
51 بازدید
خشایار یا بی. تی. آر-۵۰ یک نفربر زرهی است که در دفاع مقدس و در عملیات‌های آبی خاکی در حمل‌ونقل رزمندگان اسلام نقش داشت.
بی.تی. آر-۵۰ (BTR-50)، نفربر زره‌پوش و آبی خاکی ساخت شوروی است که بر مبنای تانک سبک پی. تی-۷۶ طراحی شده است. برخلاف دیگر نفربرهای سری بی. تی.آر که چرخ‌دار هستند، بی. تی. آر-۵۰ یک نفربر شنی‌دار است.[1] این نفربر ۷/۷ متر طول، ۱۴/۳ متر عرض و ۳/۲ متر ارتفاع دارد،[2] حدود ۵/۱۴ تن وزن دارد و یک موتور دیزلی به قدرت ۲۴۰ اسب بخار نیروی محرکه آن را تأمین می‌کند. موتور در قسمت عقب و جایگاه سربازان در قسمت وسط این خودرو قرار گرفته و گنجایش حمل ۲۰ سرباز را دارد. زره فولادی این نفربر بین ۷ میلی‌متر در عقب تا ۱۳ میلی‌متر در جلو ضخامت دارد و فقط در مقابل گلوله‌های ۶۲/۷ میلی‌متری و ترکش‌های کوچک مقاوم است. این نفربر به خاطر بدنه قایقی‌شکل و صاف خود به خوبی بر روی آب شناور می‌شود.[3] مکنده‌های موجود در دو طرف نفربر، قابلیت چرخش را در آب برای آن فراهم می‌کنند. بدنه فوقانی ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متری موجود در این مدل، باعث شده بی.تی.آر-۵۰ در آب‌های نامتلاطم شناور بماند.[4]
بی. تی. آر-۵۰ دستگاهی به نام رداکتور برای حرکت در آب دارد. رداکتور به دو پروانه مجهز است. هر پروانه از یک کانال آب را از کف رودخانه مکش می‌کند و با فشار از دریچه‌های پشت بی. تی. آر-۵۰ بیرون می‌راند. این کار باعث حرکت بی. تی. آر-۵۰ با سرعتی معادل حداکثر ۲/۱۰ کیلومتر در ساعت روی آب می‌شود.[5] بی. تی. آر-۵۰ با دنده عقب دارای پنج دنده است و حداکثر سرعت آن در خشکی حدود ۴۵ کیلومتر در ساعت است.[6]
از بی.تی.آر-۵۰ در جنگ شش‌روزه (۱۹۶۷) توسط مصر و سوریه علیه اسرائیل استفاده شد و تعدادی از آن‌ها نیز توسط رژیم صهیونیستی به یغما رفت. در جنگ یوم کیپور (۱۹۷۳) بی.تی.آر-۵۰ باز هم توسط مصر، سوریه و البته اسرائیل به کار گرفته شد.[7]
در ایران قبل از انقلاب، تعداد هزار دستگاه بی.تی.آر-۵۰ در قبال فروش گاز از شوروی خریداری و در اختیار ارتش قرار گرفت. این نفربر در ایران خشایار نامیده شد.[8] قبل از انقلاب نفربرهای خشایار در خوزستان مانوری اجرا کردند که از نظر فرماندهان ارتش کارآیی نداشت و به همین دلیل از رده خارج شدند.[9]
در خلال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و از سال ۱۳۶۱، بنا به نیاز سپاه پاسداران به خودرو زرهی، بازسازی خشایار در دستور کار سپاه قرار گرفت و سه نمونه آن با موتورهای غربی بازسازی و آزمایش شد.[10]
در عملیات خیبر (اسفند ۱۳۶۲) تنها وسیله‌ای که می‌توانست پل‌های شناور موسوم به خیبر را منتقل و سپس متصل کند، نفربرهای خشایار بود. این نفربرها برگ برنده‌ای برای سپاه پاسداران بود، زیرا تحرک بالایی در مناطق باتلاقی داشت.[11]
در منطقه جنگی فاو (سال ۱۳۶۴) نفربرهای خشایار، کاربری خوبی در آب و زمین و باتلاق داشتند.[12] وظایف گروهان خشایار در عملیات والفجر 8 بعد از عبور موفقیت‌آمیز از اروندرود، پشتیبانی رزمندگان طی مدت بیست روز متوالی شامل انتقال نیروها از ساحل خودی به ساحل عراق (فاو)، حمل نفر و مهمات و اقلام تدارکاتی، انتقال مجروحان از خط مقدم به پشت جبهه، انتقال پیکر شهیدان از خط مقدم به معراج شهدا در ساحل اروندرود و پشتیبانی از گروهان‌های تانک در خط مقدم شهر فاو بود.[13]
در سال ۱۳۶۴ با خرید ۱۰۰۰ دستگاه موتور مایک با مبلغ حدود ۱۰ میلیون دلار توسط وزارت سپاه پاسداران، بازسازی ۱۰۰۰ دستگاه نفربر خشایار در کارخانه‌های مختلف صنایع سنگین کشور آغاز[14] و هر سه روز یک دستگاه خشایار تعمیر شد.[15] در مجموع ۷۴۴ دستگاه خشایار از سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۶۴ وارد سازمان زرهی سپاه پاسداران شد.[16]
یکی از نکاتی که همواره ذهن فرماندهان سپاه پاسداران را در طول جنگ به ویژه پس از عملیات رمضان به خود مشغول کرده بود، استفاده از خودروهای زرهی برای انتقال نیروها به خطوط پدافندی دوم و سوم دشمن پس از شکستن خط اول بود. در صورتی‌که یگان‌های سپاه پاسداران دارای نفربرهای زرهی بودند به خوبی می‌توانستند نیروهای خود را به خطوط بعدی دشمن نزدیک کنند و با این اقدام از فرسودگی نیروها در راه‌پیمایی‌هایی طولانی به سمت خطوط دشمن جلوگیری کنند. به همین دلیل تلاش فرماندهی سپاه پاسداران به استفاده از خشایار معطوف شد. از ۵ دی ۱۳۶۵، انتقال خشایارها از تهران به منطقه جنگی و نصب دوشکا بر روی آن‌ها و نیز تعمیر و بازسازی نفربرهای خشایار در دستور کار قرار گرفت. در کنار آن، تلاش‌هایی برای اجرای مانور با این نوع نفربرها در کانال سلمان (جنوب خوزستان) آغاز شد. در مورد نحوه به کارگیری خشایار مواردی از قبیل ترابری نیرو، کمک در پاک‌سازی خط با استفاده از تیربار دوشکا در نظر گرفته شد[17] و برای عملیات کربلای 5 تعداد ۱۵۰ خشایار آماده شد.[18]
در عملیات (کربلای ۵)، بر عبور از کانال پرورش ماهی و پیشروی از شمال به جنوب، در پشت مواضع و استحکامات دشمن تأکید شد و استفاده از نفربر و خشایار برای ترابری نیرو در عبور از کانال پرورش ماهی (شمال بصره) و همچنین پاک‌سازی خطوط دشمن در دستور کار قرار گرفت.[19] علاوه بر خشایارهای موجود در سپاه، تعداد ۱۳۶ دستگاه نفربر نیز از ارتش جمهوری اسلامی به سپاه مأمور شد که در عملیات (کربلای 5) به کار گرفته شد.[20]
در عملیات کربلای 5 (سال ۱۳۶۵) تصمیم گرفته شد نیروهای تحت امر قرارگاه کربلا، پل‌های روی کانال ماهی، منطقه پنج‌ضلعی و پَد بوبیان و سیل‌بندهای آن را تصرف کنند. به همین منظور باید از آب‌گرفتگی سمت پاسگاه زید یک فلش داخل پنج‌ضلعی و یک فلش هم به سمت کانال ماهی می‌گذاشتند. عبور از آب‌گرفتگی با توجه به عمق کم آب که حداکثر دو متر و حداقل ۲۰ سانتی‌متر بود، کار مشکلی بود و نیازمند وسیله‌ای بود که عمق ۲۰ سانتی‌متری با عمق دو متری برایش تفاوتی نداشته باشد. از همین رو با توجه به پستی و برآمدگی‌هایی که داخل آب وجود داشت، نفربرهای خشایار مورد استفاده قرار گرفت. این نفربرها قادر بودند نیروها را سریع به مناطق خشکی برسانند تا نیروها قادر باشند با دشمن درگیر شوند. بدین ترتیب به وسیله خشایار، نیروها از آب‌گرفتگی عبور کردند و مسیرهایی ایجاد کردند تا یگان‌ها بتوانند در ۲۴ ساعت اول نیروها را پشتیبانی کنند تا بعد عقبه باز شود.[21]
پس از جنگ، خشایارها همچنین در زمینه عام‌المنفعه نیز به کار گرفته شد. از جمله در جریان سیل سال ۱۳۹۸ در خوزستان، افراد بسیار گرفتار در سیل در روستا‌های این استان به کمک نفربرهای زرهی خشایار متعلق به تیپ زرهی حضرت حجت (عج) نیروی زمینی سپاه پاسداران نجات یافتند.[22]
[1]. سایت اینما، «عبور کردن بی ـ تی ـ آر ـ 50 از خندق و موانع»، 1400، https://enama.ir/videos/1162436.
[2]. جعفری، فتح‌الله، چنانه- خودنگاشت فتح‌الله جعفری، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس،1402، ص 444.
[3]. سایت اینما، همان.
[4]. سایت میلیتری، «نفربر خشایار»، 29 تیر 1393. www.military.ir/forums/topic/2811.
[5]. بلوری، محمد، تاکسی سرویسی برای فاو، تهران، سوره مهر، 1398، ص 402.
[6]. همان، ص 428.
[7]. سایت میلیتری، همان.
[8]. جعفری، فتح‌الله، همان، ص 444.
[9]. سایت فردانیوز، «ماجرای بازسازی ۱۰۰۰ نفربر ۵۰ BTR در ایران»، 1 آبان 1398. www.fardanews.com.
[10]. جعفری، فتح‌الله، همان، ص 444.
[11]. سایت فردا نیوز، همان.
[12]. همان.
[13]. بلوری، محمد، همان، ص 476.
[14]. علایی، حسین، «بررسی نقش دولت جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران»، فصلنامه مطالعات بین‌المللی، ش 64، بهار 1399، ص 145.
[15]. سایت میلیتری، همان.
[16]. جعفری، فتح‌الله، همان، ص 444.
[17]. «عملیات کربلای پنج، عبور از بحران ناکامی در عملیات سرنوشت‌ساز»، سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس،www.defadocs.ir.
[18]. علامیان، سعید، برای تاریخ می‌گویم- خاطرات محسن رفیق‌دوست 1368-1357، تهران، سوره مهر، 1392، ص 358 و 360.
[19]. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق- فاو تا شلمچه، ج 3، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1378، ص 131.
[20]. «عملیات کربلای پنج، عبور از بحران ناکامی در عملیات سرنوشت‌ساز»، همان.
[21]. خبرگزاری ایسنا، کد خبر: 97102211526، 22 دی 1397.
[22]. سایت باشگاه خبرنگاران جوان، کد خبر: 6895603، 23 فروردین 1398.
