قایق تندرو

محسن شیرمحمد
2 بازدید

قایق‌های تندرو سپاه پاسداران در دوران دفاع مقدس و در جریان جنگ نفت‌کش‌ها، از جمله تسلیحاتی بودند که در عملیات مقابله‌به‌مثل توسط ایران در خلیج ‌فارس به کار گرفته شدند.

شناورهای تندرو یا قایق تندرو، نوعی شناور‌ کوچک، راهبردی و با سرعت بالاست که در انواع حوزه‌ها مانند گشت دریایی، حفاظت از مرز‌های آبی و دفاع از حملات احتمالی متجاوزان همانند حمله دزدان دریایی و کشور‌های متخاصم به مرز‌های آبی و دریا‌های یک کشور، کاربرد دارند.‌‌[1]

استفاده از قایق‌های تندرو در ایران به دنبال تشکیل نیروی دریایی سپاه پاسداران در 26 شهریور 1364 آغاز شد؛‌‌[2] سه منطقه دریایی به مرکزیت بندرعباس، بوشهر و ماهشهر در نیروی دریایی سپاه ایجاد شد که دفاع از جزایر خلیج‌ فارس را بر عهده گرفتند.‌‌[3]

علاوه بر استقرار نیروهای رزمی در جزایر خلیج فارس، نیروی دریایی سپاه برای حفظ امنیت خطوط کشتیرانی نیز باید در دریا حضور عملیاتی می‌یافت. برای این کار به ناو یا کشتی جنگی نیاز بود، اما کشتی‌های جنگی، بسیار گران‌قیمت بود و کشور قادر به تأمین آن‌ها نبود؛ ضمن اینکه کشتی‌های جنگی در برابر ناوهای جنگی آمریکا در خلیج‌ فارس خیلی آسیب‌پذیر بودند و عراقی‌ها هم می‌توانستند آن‌ها را با موشک اگزوست بزنند. در نهایت با بررسی‌هایی که انجام شد، قایق‌های سبک و تندرو بهترین وسیله تشخیص داده شد. به دلیل کوچک بودن و هم تعداد زیادشان، امکان حمله دشمن به همه آن‌ها بسیار سخت بود و اگر چند تا از آن‌ها هم هدف قرار می‌گرفتند، امکان جایگزین کردن سریع آن‌ها وجود داشت.‌‌[4] تا اواخر سال 1365 نیروی دریایی سپاه با مجموعه گسترده‌ای از قایق‌های کوچک تجهیز شده بود که ردیابی آن‌ها با رادار مشکل بود؛ این قایق‌ها مجهز به موشک‌های فوق سریع، تیربار، سلاح‌های سبک و توپ‌های ۱۰۷ میلی‌متری بودند.‌‌[5]

بعد از تشکیل نیروی دریایی سپاه پاسداران (26 شهریور 1364)، شناورهایی مد نظر قرار گرفتند که کوچک باشند تا در دید رادارهای دشمن قرار نگیرند، زیرا هر چه سطح مقطع شناور کوچک‌تر باشد امکان هدف قرار دادن آن مشکل‌تر می‌شد. در ضمن این شناورها سریع نیز باید می‌بودند.‌‌[6]

۵۰ فروند قایق‌ تندرو 13 متری ساخت شرکت بوگهامر سوئد در سال 1361 خریداری و به مرور وارد خلیج فارس شدند که ۲۹ فروند از آن‌ها به کار گرفته شد.[7] این شناورها نوعی قایق مسابقه‌ای بودند که در نیروی دریایی سپاه، طارق نامیده شدند[8] و بر روی آنها رادارهایی با برد 48 مایل نصب شد.[9] این قایق‌ها با سرعت عملیاتی حدود 40 گره دریایی، می‌توانستند ٦ نفر خدمه و بیش از1000 پوند (500 کیلوگرم) تسلیحات را تا مسافت حدود ۵۰۰ مایل دریایی حمل کنند.[10] همچنین بر روی قایق‌های تندرو یک قبضه توپ 23 میلی‌متری رو به عقب نصب و مورد استفاده قرار گرفت.[11]

سلاح دیگری که بر روی قایق‌های تندرو نصب شد مینی کاتیوشا (پرتابگرهای راکت 12 تایی 107 میلی‌متری با حداکثر برد 8/5 کیلومتر) بود‌‌[12] که به دلیل به کارگیری آسان، بسیار مؤثر واقع شد.‌‌[13]

در ادامه در نیروی دریایی سپاه قایق‌های عاشورا از روی قایق‌های انگلیسی موسوم به اف.ای.سی به صورت مهندسی معکوس ساخته شد.‌‌[14] این قایق‌ها به مین‌های دریایی، پرتابگرهای راکت 12 تایی 107 میلی‌متری با حداکثر برد 8/5 کیلومتر و تیربارهای 12/7 میلی‌متری مجهز بودند و راکت‌انداز آر.پی.‌جی یا موشک‌های دوش‌پرتاب سطح به هوا نیز در آن‌ها مشاهده می‌شد.‌‌[15]

نیروی دریایی سپاه پاسداران از اوایل 1365 عملیات مقابله‌به‌مثل در خلیج ‌فارس (در جنگ نفت‌کش‌ها) را آغاز کرد‌‌[16] و در سال ۱۳۶۶ با آمدن به سمت تنگه هرمز، دامنه عملیات مقابله‌به‌مثل خود را گسترش داد.‌‌[17] بیشتر این حملات با قایق‌های تندرو و از جزیره فارسی انجام می‌شد که بین ساحل ایران و شمال عربستان سعودی قرار داشت.‌‌[18] البته در آن دوران برای کاهش خطای شلیک، راکت‌ها از نزدیک به سمت کشتی‌های دشمن شلیک می‌شد،‌‌[19] به همین دلیل این قایق‌‌ها 2 تا 3 کیلومتری هدف می‌رفتند.‌‌[20]

جزیره فارسی نزدیک‌ترین جزیره ایران به آبراه بین‌المللی و مقر اصلی قوی‌ترین گروه مقابله‌به‌مثل نیروی دریایی سپاه به فرماندهی نادر مهدوی (شهید) بود.‌‌[21]

در خلیج فارس، نیروهای آمریکایی نمی‌توانستند با قایق‌های تندرو مقابله کنند،‌‌[22] زیرا این قایق‌ها در رادارهای آمریکایی به خوبی دیده نمی‌شدند و در صورت کشف نیز به دلیل کوچک و سریع بودن، به سادگی توسط هواپیما، بالگرد یا ناو هدف قرار نمی‌گرفتند. بعد از اینکه قایق‌های سپاه در خلیج فارس فعال شدند، آمریکایی‌ها نمی‌دانستند با آنها چه کنند؛ روی عرشه ناوهای خودشان کیسه شنی چیدند و دوشکا و کالیبر ۵۰ مستقر کردند و مجبور شدند در ساختار تاکتیک‌های رزمی خود تجدید نظر کنند.‌‌[23]

در عملیات مقابله‌به‌مثل، نیروی دریایی سپاه تنها در یک مورد دچار تلفات شد؛‌‌[24] 16 مهر 1366، بالگردهای آمریکایی به قایق‌های سپاه پاسداران در اطراف جزیره فارسی حمله کردند؛ 8 نفر شهید، 6 نفر اسیر و 4 شناور ایرانی هم غرق شد. یک بالگرد آمریکایی نیز هدف موشک استینگر قرار گرفت و منهدم شد.‌‌[25] نادر مهدوی‌‌[26] (مسئول عملیات قایق‌های تندرو در جزیره فارسی) یکی از شاخص‌ترین شهدای مربوط به قایق‌های تندرو نیروی دریایی سپاه پاسداران است که در همین درگیری به شهادت رسید.‌‌[27]

در ابتدای جنگ نفت‌کش‌ها در برابر هر 6 حمله‌ای که به شناورهای ایران می‌شد تنها یکی پاسخ داده می‌شد ولی با افزایش استفاده از قایق‌های تندرو در سال 1366 موازنه قدرت ایجاد شد و هر حمله‌ای پاسخ داده می‌شد. در سال 1367 نیز ایران دست بالا را داشت و هر حمله‌ای را با یک یا 2 حمله پاسخ می‌داد. ایران به دنبال این موفقیت، استفاده از قایق‌های تندرو در خلیج‌ فارس را جایگزین استفاده از ناوهای بزرگ و گران‌قیمت کرد و خلاء ناو جنگی را با قایق‌های تندرو پر کرد.‌‌[28]

پس از پایان جنگ تحمیلی، قایق‌های تندرو کنار گذاشته نشدند بلکه برنامه‌های دقیق و جدی برای توسعه فنی آن‌ها در پیش گرفته شد. به ‌تدریج سلاح‌های مخصوص آن‌ها نیز به‌روز و کارآمد شد. در قایق‌های تندرو ایرانی برای راکت‌اندازها پایدارکننده‌های هیدرولیکی و سامانه کنترل آتش طراحی شد تا شلیک‌های دقیق‌تر و با برد بیشتر داشته باشند. توپ‌هایی با کالیبر بزرگ و دقت بیشتر نیز روی این قایق‌ها نصب شد تا قدرت آتششان بیش از قبل مایه ترس دشمن شود. در سال‌های اخیر با توسعه فناوری موشکی ایران قایق‌های تندرو به انواع موشک‌های کروز کوتاه‌ برد و میان برد، همچنین انواع اژدرافکن مجهز شدند.‌‌[29] شناورهای سبک مانند کلاس عاشورا و طارق در عین چالاکی و مانورپذیری بالا در دریا، به جای راکت با خود موشک حمل می‌کنند و می‌توانند اهدافی با دقت بالا را از فاصله ۱۰ تا ۱۸۰ کیلومتری مورد اصابت قرار دهند.‌‌[30]

[1]. وب سایت کشتی‌داران، «معرفی قایق‌های تندرو سپاه»، 29 فروردین 1402،

www.kashtidaran.com/blog/iranian-army-speedboats.

[2]. علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج 2، تهران، مرزوبوم، 1391، ص 130.

[3]. حاجی‌خداوردی خان، مهدی، «اتخاذ مدلی چهاربعدی در عملیات‌های نیروی دریایی سپاه پاسداران: تاریخ شفاهی سردار دکتر حسین علائی»، فصلنامه نگین ایران، ش 50، پاییز 1393، ص 80.

[4]. حاجی‌خداوردی خان، مهدی و حسین احمدی، تاریخ شفاهی دفاع مقدس - روایت حسین علایی، ج 1، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1402، ص 595.

[5]. کردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن - جنگ ایران و عراق، ج 2، ترجمه حسین یکتا، نشر مرزوبوم، 1390، ص 58.

[6]. حاجی‌خداوردی خان، مهدی، فصلنامه نگین ایران، همان، ص 83 و 84.

[7] . کردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، همان، ص 58.

[8] . حاجی‌خداوردی خان، مهدی و حسین احمدی، تاریخ شفاهی دفاع مقدس - روایت حسین علایی، همان، ص 546.

[9] . همان، ص 547

[10] . کردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، همان، ص 58.

[11] . اسدی، هیبت‌الله، آتش توپخانه، تهران، انتشارات دافوس آجا، 1394، ص 305 و 306.

[12]. حاجی‌خداوردی خان، مهدی، فصلنامه نگین ایران، همان، ص 82.

[13]. همان، ص 83.

[14]. حاجی‌خداوردی خان، مهدی و حسین احمدی، تاریخ شفاهی دفاع مقدس - روایت حسین علایی، همان، ص 548

[15]. وب سایت دیپلماسی ایرانی، «ایران تندروترین قایق دنیا را خرید و کپی زد»، 28 خرداد 1391،

www.irdiplomacy.ir/fa/news/1902829/.

[16]. علایی، حسین، همان، ص 331.

[17]. خبرگزاری دفاع مقدس، «نیروی دریایی سپاه چگونه تشکیل شد؟»، 26 شهریور 1399، www.defapress.ir/fa/news/416066.

[18]. کردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، همان، ص 63.

[19]. وب سایت دیپلماسی ایرانی، همان.

[20]. حاجی‌خداوردی خان، مهدی، فصلنامه نگین ایران، همان، ص 84.

[21]. شیرعلی‌نیا، جعفر، موج سرخ - روایت جنگ در خلیج ‌فارس، تهران، فاتحان، 1391، ص 125.

[22]. حاجی‌خداوردی خان، مهدی، فصلنامه نگین ایران، همان، ص 84.

[23]. همان،ص 84 ؛ حاجی‌خداوردی خان، مهدی و حسین احمدی، تاریخ شفاهی دفاع مقدس - روایت حسین علایی، همان، ص 540.

[24]. حاجی‌خداوردی خان، مهدی و حسین احمدی، تاریخ شفاهی دفاع مقدس - روایت حسین علایی، همان، ص 618.

[25]. شیرعلی‌نیا، جعفر، همان، ص 149.

[26]. یاحسینی، سیدقاسم، بار دیگر نادر، تهران، نشر فاتحان، 1394، ص 16 و 17.

[27]. شیرعلی‌نیا، جعفر، همان، ص 149.

[28]. خبرگزاری فارس، «قایق‌های تندرو ایرانی؛ از جنگ نفت‌کش‌ها تا زنبورهای سرخ»، 5 آبان 1398،

www.farsnews.ir/news/13980724000752.

[29]. همان.

[30]. مشرق نیوز، «کلکسیون قایق‌های تندرو سپاه با ذوالفقار مجهز به موشک نواب کامل شد»، 28 اسفند 1401،

www.mashreghnews.ir/news/1474444.