جهاد سازندگی
محدثه ملک‌پور
141 بازدید
جهاد سازندگی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به دستور امام خمینی با هدف ترمیم خرابی‌های به‌جا مانده از حکومت پهلوی و برنامه‌ریزی برای سازندگی روستاها و محرومیت‌زدایی تأسیس شد و با آغاز جنگ تحمیلی، پشتیبانی مهندسی جنگ را نیز برعهده گرفت.
فعالیت جهاد سازندگی شامل پنج دوره است: دوره اول: تشکیل جهاد سازندگی تا آغاز جنگ تحمیلی (58-59)؛ دوره دوم: شروع جنگ تحمیلی تا تشکیل وزارت جهاد سازندگی (59-62)؛ دوره سوم: تشکیل وزارت جهاد سازندگی تا پایان جنگ تحمیلی (62-67)؛ دوره چهارم: پایان جنگ تحمیلی تا ادغام وزارتخانه‌های جهاد سازندگی و کشاورزی (67-79)؛ دوره پنجم: بعد از آن تا به امروز (79 به بعد). [1]
اﺑﺘﺪای پیروزی اﻧﻘﻼب اسلامی و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ضدانقلاب در روﺳﺘﺎﻫﺎ، گروهی از داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن که به دلیل آغاز انقلاب فرهنگی، دانشگاهشان به طور موقت تعطیل بود، ﺑﺮای اﻋﺰام ﺑﻪ روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ در آنجا داوﻃﻠﺐ ﺷﺪﻧﺪ. ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﺠﻢ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪگی و ﻓﻘﺮ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه از دوره پهلوی، ﺑﺎ ﺣﻀﻮر در روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺤﺮوم و آگاهی از ﻓﻘﺮ و ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ، ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ انگیزه‌های ﺳﺎزﻧﺪگی در ذﻫﻦ اﯾﻦ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن شکل گرفت. این دانشجویان پس از جلسه با آیت‌الله سیدمحمد حسینی بهشتی و تدوین سازوکار اولیه، طرح انجام این خدمات را به امام خمینی ارائه دادند که با استقبال ایشان روبرو شد. امام خمینی، دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﻣﻘﺪﻣﺎت تشکیل ﺟﻬﺎد ﺳﺎزﻧﺪگی ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﻮد ﺗﺎ ایشان ﻓﺮﻣﺎن تشکیل این نهاد را ﺻﺎدر کنند. ﻣﻘﺪﻣﺎت تشکیل جهاد سازندگی ﺗﻮﺳﻂ اﯾﻦ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﻓﺮاﻫﻢ شد و در نهایت نام اولیة «جهاد برای سازندگی» را در 26 خرداد به امام خمینی پیشنهاد دادند. امام کلمه «برای» را برداشتند و اسم این تشکل را «جهاد سازندگی» گذاشتند تا این که در 27 ﺧﺮداد 1358، ﻓﺮﻣﺎن تشکیل ﺟﻬﺎد ﺳﺎزﻧﺪگی توسط ایشان ﺻﺎدر ﺷﺪ.[2] پیش‌نویس اساسنامۀ جهاد برای تصویب، در 26 آبان 1360 به مجلس شورای اسلامی ارائه شد[3] و 29 بهمن همان سال به تصویب نمایندگان مجلس رسید.[4] به دنبال آن بسیاری از زنان و مردان جوان انقلابی، در این نهاد جدید عضو شدند تا خدمات فرهنگی و عمرانی به مردم روستاها و مناطق محروم ارائه دهند.
اعضای شورای عالی جهاد سازندگی عبارت بودند از: نخست‌وزیر یا نماینده دولت، نماینده امام خمینی، نماینده شورای انقلاب، شش تن از وزرا به انتخاب نخست‌وزیر، چهار نماینده منتخب شورای هماهنگی هر استان و دو تن از علما به پیشنهاد نخست‌وزیر و تصویب شورای انقلاب.[5] تشکیلات جهاد در آغاز فعالیت بر اولویت‌ها و مأموریت‌ها در مناطق محروم متمرکز شد. با استقرار نماینده امام در ساختمان جهاد، در میدان انقلاب تهران به عنوان دفتر مرکزی جهاد سازندگی، جهاد برای سازندگی روستاها آغاز شد. بعد از انصراف نمایندگان نخست‌وزیر از حضور در تشکیلات جهاد و استعفای دولت موقت پس از تسخیر سفارت امریکا، از آبان 1358 جهاد رسماً توسط یک شورای سه نفره اداره می‌شد. اولین اعضای شورای مرکزی جهاد، مجتبی آلادپوش، عباس آخوندی و رضا افشار بودند و علی‌اکبر ناطق نوری به عنوان نماینده امام در جلسات شورا شرکت می‌کرد. اولویت این شورا راه‌اندازی جهاد در مراکز استانها و سپس تشکیل جهاد شهرستان‌ها و بخش‌های محروم بود.[6]
زدودن فقر و محرومیت از روستاها و حرکت به سوی استقلال و خودکفایی کشور با تلاش برای بهبود وضع اقتصادی و اجتماعی روستاها و مناطق عشایری از طریق توسعه کشاورزی، دامداری، صنایع روستایی و ... ، ایجاد زمینه لازم برای رشد شخصیت والای انسانی روستائیان از طریق مشارکت و نظارت آنان در فعالیت‌های روستایی، بسیج اقشار مختلف مردم برای سازندگی روستاها و فراهم کردن امکان تلاش برای رشد و تکامل آنها، از اهداف تأسیس این نهاد بود که در اساسنامه آن آمده است.[7]
آرم جهاد سازندگی، در برگیرنده مضامین و آرمان‌های این نهاد بود. آیه 46 سوره سبأ که در بالای این آرم درج شده برداشتی از صحبت‌های امام خمینی درباره جهاد سازندگی است. نماد سمت راست، 24 خوشه گندم است که نشانگر فعالیت شبانه‌روزی این نهاد است. نماد سمت چپ، داس نیز نشانگر تمرکز جهاد سازندگی بر فعالیت‌های روستایی و محرومیت‌زدایی است. عنوان «همه‌باهم» نیز برگرفته از آیه 46 سوره سبأ است که معنای آن تعاون و همدلی، برای قیام امر الهی است. نام جهاد سازندگی نیز در مرکز این آرم است. نهایتاً عدد 1358 یادآور 27 خرداد 1358 روز تأسیس جهاد سازندگی است.[8]
هر چند ابتدا فعالیت‌های این نهاد به محرومیت‌زدایی از روستاها و مسائلی چون عمران روستایی و مباحث آموزشی و فرهنگی در روستاها محدود می‌شد، اما با شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، جهاد سازندگی در صحنه نبرد حاضر شد و وظیفه پشتیبانی و مهندسی جنگ را بر عهده گرفت. [9] مهندسی جهاد در مراحل ابتدایی، شامل اقدامات اولیه سنگرسازی و احداث خاکریز دفاعی بود که به رغم نداشتن تجربه جنگی و محدودیت ماشین‌آلات و تجهیزات، اقدامات مفیدی انجام داد و در برخی عملیات‌های بزرگ، اقدامات مهندسی، کمبود یگان‌های رزمی را جبران کرد. در برخی موارد نیز اقدامات مهندسی جهاد و به کارگیری امکانات آن، به عنوان عملیات فریب علیه ارتش دشمن به کار گرفته می‌شد.[10] این موضوع موجب شد تا اواخر سال 1362، همزمان با تأسیس ستاد مرکزی پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی، مرکز تحقیقات مهندسی جنگ جهاد نیز شکل بگیرد. این مرکز با رویکرد توسعه فن‌آوری در ابزار و ادوات مهندسی جنگ ایجاد شد. از جمله مهم‌ترین اقدامات این بخش ساخت پل شناور خیبر به طول 30 کیلومتر در هورالهویزه و ساخت پل بعثت بر روی اروندرود بود.[11] سکوسازی در هورالعظیم و ساخت پدهای مختلف، کارخانه‌های یخ‌سازی، آشپزخانه، تصفیه‌خانه‌های آب آشامیدنی، ساخت حمام و دوش‌های رفع آلودگی شیمیایی، رساندن آب به سنگرها، راه‌سازی و احداث درمانگاه‌ها، بیمارستا‌ن‌های صحرایی، بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده روستایی از اقدامات جهاد سازندگی در مناطق جنگی است.[12]
تشکیل گروه تلویزیونی جهاد سازندگی و فعالیت در تولید فیلم و مستند با توجه به ارزش‌های برآمده از انقلاب اسلامی نیز از اقدامات جهاد سازندگی است و سیدمرتضی آوینی چهره اصلی گروه تلویزیونی جهاد سازندگی است.[13]
پس از جنگ تحمیلی نیز به منظور رفع نابسامانی‌ها و نارسایی‌ها در بخش کشاورزی و بر اساس قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در مسیر اصلاح نظام اداری، کاهش تصدی‌های غیر ضرور، ارتقای بهره‌وری و کارایی نیروی انسانی و مدیریت دستگاه‌های اجرایی، حذف موازی‌کاری‌ها و تجمع امور کشاورزی، دام، توسعه و عمران روستایی، لایحه ادغام وزارت جهاد سازندگی و وزارت کشاورزی و تشکیل وزارت جهاد کشاورزی توسط سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی تهیه شد. این لایحه در ۶ دی ۱۳۷۹ به تصویب نمایندگان مجلس شورای اسلامی رسید و ۱۰ دی ۱۳۷۹ توسط شورای نگهبان تأیید شد. [14]
جهاد سازندگی نقش آمادی و پشتیبانی جنگ را در قالب مهندسی داشت و بر همین اساس نیز اعضای آن لقب «سنگرسازان بی‌سنگر» را از امام خمینی دریافت کردند.
وزیران جهاد سازندگی از بدو تأسیس عبارتند از: بیژن نامدار زنگنه از سال1362 تا 1367، غلامرضا فروزش از سال1367 تا 1376 و محمد سعیدی‌کیا از سال1376 تا سال 1379. همچنین نمایندگان امام در جهاد سازندگی از بدو تأسیس تا سال 1379 علی‌اکبر ناطق نوری و عبدالله نوری بودند. اولین وزیر جهاد کشاورزی، محمود حجتی و وزیر کنونی آن از 31 مرداد 1403 بر عهده غلامرضا نوری قزلجه است. [15]
جهاد سازندگی در طول هشت سال دفاع مقدس بیش از ۵۴۰ هزار نفر از نیروهای مردمی و ادارات را به جبهه اعزام کرد. در این میان بیش از 3300 شهید و ده‌ها هزار جانباز، آزاده و ایثارگر تقدیم انقلاب و نظام کرده است. از شهدای شاخص جهاد سازندگی می‌توان به شهید محمد طرحچی طوسی و شهید عبدالحسین ناجیان فرماندهان قرارگاه کربلای جهاد سازندگی و همچنین شهید محمدتقی رضوی فرمانده ستاد پشتیبانی مهندسی جنگ جهاد و شهید هاشم ساجدی فرمانده مهندسی رزمی قرارگاه نجف اشرف اشاره کرد.[16]
روز 27 خرداد در تقویم جمهوری اسلامی ایران به روز جهاد سازندگی شناخته شده است.
[1]. قائدعلی، حمیدرضا و غلامرضا سلیمی، «سیر تطور مدیریت جهادی در نهادهای انقلاب اسلامی»، نشریه علمی مدیریت و پژوهش‌های دفاعی، سال 19، 1400، ش 90، ص145.
[2]. قدیمی، محمد و دیگران، طرح احیای جهاد سازندگی، تهران، مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع) ـ هسته مدیریت جهادی، 1400، ص9؛ محمودزاده، نصرت‌الله، خاکریزهای خط مقدم، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ج 1، 1401، ص 35-31.
[3]. ماهنامۀ جهاد، «متن کامل اساسنامۀ پیشنهادی جهاد سازندگی به مجلس (تصویب اساسنامه جهاد سازندگی: انسجام هر چه بیشتر در چهارچوب قانون)»، تهران، ش 22، 1 آذر 1360، ص 12.
[4]. همان، «کلیات اساسنامه جهاد سازندگی به تصویب رسید (توسط مجلس شورای اسلامی)»، ش 28، 5 اسفند 1360، ص 12.
[5])محمودزاده، نصرت‌الله، همان، ص 44.
[6])همان، ص 41.
[7]. سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، https://rc.majlis.ir/fa/law/show/90926 .
[8]. خبرگزاری تسنیم، «جهاد سازندگی - لوگوی اصلی و بدون تحریف جهاد»، 28 بهمن 1396،tasnimnews.ir .
[9]. جمالو، محمد و دیگران، «تحلیل فعالیت‌های جهاد سازندگی در جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه ایران»، فصلنامه علمی مطالعات دفاع مقدس، دوره 9، ش 4، 1402، ص 69.
[10]. حبیب‌الله طباطباییان و دیگران، «الگوی شکل‌گیری نوآوری اجتماعی در جهاد سازندگی»، فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی مدیریت اسلامی، سال 26، ش 2، تابستان 1397، ص 99 و 100.
[11]. همان، ص 100.
[12]. جمالو، محمد و دیگران، همان، ص 87 و 88.
[13]. وزارت جهاد کشاورزی، جهاد سازندگی در دفاع مقدس، تهران، ستاد مرکزی راهیان نور کشور، بی‌تا، ص 58.
[14]. سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، https://rc.majlis.ir/fa/law/show/93469 .
[15]. ایسنا، «روز تاریخی مجلس؛ تمام وزرای دولت چهاردهم رأی اعتماد گرفتند»، ۳۱ مرداد ۱۴۰۳،isna.ir .
[16]. خبرگزاری دفاع مقدس، «زندگینامه مستند شهدای شاخص جهاد سازندگی در دفاع‌مقدس تألیف می‌شود»، 27 خرداد 1402، defapress.ir ؛ سایت مشرق، https://www.mashreghnews.ir/news/967525/%D.
