ناو وینسنس
سجاد نادری‌پور
62 بازدید
ناو جنگی وینسنس آمریکا در 12 تیر ۱۳۶۷، هواپیمای مسافربری ایران را در خلیج فارس سرنگون کرد و همۀ ۲۹۰ سرنشین هواپیما، از جمله ۶۶ کودک زیر ۱۲ سال به شهادت رسیدند.
دولت آمریکا، در سال 1364ش/ 1984م اعلام کرد که برای محافظت از کشتیرانی بین‌المللی در برابر تهدیدهای احتمالی طرفین درگیر در جنگ ایران و عراق، به گشت‌زنی در آبهای آزاد خلیج فارس خواهد پرداخت. سه سال بعد، در 27 اردیبهشت 1366، ناو هواپیمابر استارک، درحالی‌که در آبهای آزاد خلیج فارس بود، هدف دو فروند موشک عراقی قرار گرفت. در پی این حادثه، آمریکا نیروی نظامی خود را در منطقه تقویت کرد و به فرماندهان ناوهای حاضر در خلیج فارس، اختیارات بیشتری داد، به‌طوری‌که آنها مجاز شدند در صورت آشکار بودن نیت خصمانۀ طرف مقابل، کلیۀ اقدامات مورد نیاز برای محافظت از ناو تحت کنترل خود را انجام دهند. یکی از موارد مندرج در این دستورالعمل این بود که هر هواپیمایی که بدون شناسایی خود در فاصله 5 مایل دریایی از هر یک از رزم‌ناوهای آمریکا قرار گیرد، با «اقدام متقابل دفاعی» روبه‌رو شود.[1]
ناو وینسنس در 30 اردیبهشت 1367 وارد خلیج فارس شد. حدود 2 ماه بعد، در روز 12 تیر 1367، درحالی‌که پرواز شماره 655 ایران‌ایر با 290 نفر مسافر و خدمه، با حدود 20 دقیقه تأخیر از فرودگاه بندرعباس به مقصد دبی از زمین برخاست، ناو وینسنس دو فروند موشک سطح به هوا به سمت هواپیمای مسافربری ایران‌ایر شلیک کرد و در ساعت 9:54 صبح، آن را همراه با کلیۀ خدمه و سرنشینان، شامل 254 تبعه ایران، 13 تبعه امارات متحده عربی، 10 هندی، 6 پاکستانی، 6 یوگسلاو و یک ایتالیایی در آبهای خلیج فارس سرنگون ساخت. هواپیمای ایران‌ایر، در حالی مورد اصابت قرار گرفت که هنوز در فضای آبهای سرزمینی ایران قرار داشت.[2]
مقامات آمریکا، در نخستین واکنش، اقدام ناو وینسنس را از نظر حقوقی توجیه کردند و گفتند هواپیمای منهدم شده نظامی بوده و قصد داشت به ناو حمله کند. پس از آنکه مشخص شد این هواپیما مسافربری بوده، مقامات آمریکایی باز هم توجیه کردند؛ رئیس ستاد مشترک نیروهای مسلح آمریکا گفت: اقدام ناو دریایی آمریکا برای دفاع از خود بوده است.[3]
برخی تحلیل‌گران معتقدند حمله ناو وینسنس به هواپیمای غیرنظامی ایران، در راستای اجرای راهبرد و سیاست آمریکا و متحدانش در سال‌های پایانی جنگ تحمیلی برای جلوگیری از پیروزی ایران و شکست عراق بود. اوایل سال ۱۳۶6 هنگامی‌که نیروهای ایران در جبهه‌های نبرد نسبت به دشمن به برتری دست یافتند و احتمال داشت عراق با شکست قطعی روبه‌رو شود، آمریکا و برخی قدرت‌ها تصمیم گرفتند به هر شکل ممکن از شکست عراق و برهم خوردن معادلات قدرت در منطقه به نفع ایران جلوگیری کنند.[4]
دولت ایران در واکنش به این اتفاق، اعلام کرد آمریکا از عواقب اقدام جنایتکارانه خود مصون نخواهد بود و در نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل، خواستار اعزام هیأت کارشناسی برای بررسی ابعاد مختلف واقعه شد.[5]
امام خمینی در پاسخ به نامه تسلیت آیت‌الله حسینعلی منتظری درباره این حادثه، در واکنش به زمزمه‌های اتمام جنگ که به دلیل این اتفاق شنیده می‌شد، با بیان اینکه همه باید برای جنگی تمام‌عیار با آمریکا آماده باشند، هرگونه غفلت از مسائل جنگ را خیانت به رسول‌الله (ص) دانسته و اعلام کردند آماده‌اند تا «جان ناقابل» خود را به رزمندگان تقدیم کنند.[6]
شورای عالی دفاع، کمیسیون‌های تخصصی مجلس شورای اسلامی و سازمان هواپیمایی کشوری، از دیگر مقامات و دستگاه‌هایی بودند که به این جنایت واکنش نشان دادند.[7] پس از این واقعه، در کل کشور یک روز عزای عمومی و در استان هرمزگان سه روز عزای عمومی اعلام شد[8] و مردم در شهرهای مختلف به عزاداری پرداختند.[9]
ساعاتی پس از وقوع فاجعه سقوط هواپیما، دریاسالار ویلیام کراو رئیس ستاد نیروهای مسلح آمریکا، توجیهات شش‌گانه زیر را برای اقدام ناو وینسنس برشمرد:
1. فرصت محدود 4 دقیقه‌ای برای شناسایی هواپیما؛
2. شناسایی اشتباه هواپیما به عنوان جنگنده توسط ناو؛
3. حرکت هواپیما خارج از راه بین‌المللی هوایی؛
4. حرکت هواپیما با سرعت زیاد و ارتفاع کم؛
5. جنگی بودن منطقه وقوع حادثه و افزایش ریسک پروازهای غیرنظامی در این منطقه؛
6. پرواز جنگنده‌های ایرانی در زمان و مکان وقوع حادثه.
همین مسئله سبب شد تا امیر سرتیپ منصور ستاری فرمانده وقت نیروی هوایی، فردای روز حادثه در مصاحبه‌ای با روزنامه کیهان، به ابعاد فنی فاجعه بپردازد و در شش محور، به شبهات طرح‌شده توسط آمریکایی‌ها پاسخ دهد:
1. فاصله 14 دقیقه‌ای ناو برای شناسایی هواپیما از زمان صدور اجازه پرواز هواپیما (10 و 10 دقیقه صبح) تا زمان سقوط هواپیما (10 و 24 دقیقه)؛
2. مجهز بودن هواپیما به رادار «سی چارلی» که مختص هواپیماهای غیرنظامی است و عدم امکان وقوع اشتباه توسط ناو وینسنس در این مورد؛
3. تأکید بر سقوط هواپیما در محلی که راه هوایی بین‌المللی درست بالای سر آن قرار دارد؛
4. تأکید بر سرعت استاندارد هواپیما در حال اوج‌گیری به ارتفاع ۱۴ هزار پا؛
5. تأکید بر منطقه جنگی نبودن خلیج فارس و استناد به عملکرد شرکت‌های بیمه‌ای بین‌المللی در جنگی ندانستن منطقه خلیج فارس؛
6. عدم پرواز جنگنده‌های ایرانی در زمان و مکان وقوع حادثه.
در نهایت فرمانده نیروی هوایی ارتش ایران اسکورت ۱۶ فروند شکاری عراق که در ارتفاع کم و با سرعت زیاد حرکت می‌کردند توسط ناو وینسنس و در مقابل حمله به هواپیمای مسافربری ایران را نشانه عامدانه بودن فاجعه رخ‌داده دانست.[10]
پس از واقعه، دولت ایران موضوع را در شورای سازمان هواپیمایی کشوری بین‌المللی (ایکائو) مطرح کرد. البته شورای ایکائو که در موقعیت‌های مشابه پیش از این، اقدام دولت‌های عامل سرنگونی هواپیماهای مسافربری را محکوم می‌کرد، در این مورد تا پیش از مراجعه ایران، موضعی اتخاذ نکرد. همچنین در گزارش ایکائو در خصوص معقول بودن یا نبودن عملکرد ناو وینسنس و خطای حاصله، اظهارنظری نکرد. شورای ایکائو اقدام ایالات متحده در ساقط کردن هواپیمای ایران را حتی نقض ترتیبات کنوانسیون هواپیمایی کشوری بین‌المللی (کنوانسیون شیکاگو) نیز ندانست.[11]
دو روز پس از واقعه، جمهوری اسلامی طی نامه‌ای به رئیس شورای امنیت سازمان ملل خواستار تشکیل جلسه فوری شورا برای رسیدگی به موضوع شد و در این جلسه فوق‌العاده و پس از استماع سخنان نمایندگان ایران و آمریکا، با صدور قطعنامه‌ای، تنها به ابراز تأسف در خصوص این رخداد بسنده کرد.[12]
دولت ایالات متحده پس از وقوع سانحه ضمن خودداری از پرداخت غرامت به ایران‌ایر یا قبول مسئولیت، اعلام آمادگی کرد تا به بازماندگان این حادثه به‌طور مستقیم غرامت بپردازد. دولت ایران ضمن رد این پیشنهاد، در تاریخ 27 اردیبهشت 1368، شکایتی در دیوان بین‌المللی دادگستری ثبت کرد.[13] در نهایت در 20 بهمن 1374 و در حالی‌که دعوای ایران علیه آمریکا در دیوان بین‌المللی دادگستری همچنان مفتوح بود، دو طرف توافق کردند ایران در ازای دریافت 131.800.000 دلار که 61.000.000 دلار آن به عنوان غرامت به بازماندگان ایرانی پرداخت می‌شد، از شکایت خود صرف‌نظر کند. در نتیجه با پرداخت غرامت، پروندۀ سقوط ایرباس ایرانی، بدون صدور رأی مختومه اعلام شد.[14]
اخبار این حادثه، در سایر کشورهای جهان نیز بازتاب یافت. مطبوعات و رسانه‌های انگلستان، آلمان، شوروی و سوئد، در اظهارات مقامات آمریکایی، ابراز تردید کردند.[15] در آمریکا نیز برخی نمایندگان کنگره، نامزدهای ریاست جمهوری و مقامات نظامی خواستار توضیحات بیشتر از سوی مقامات آمریکایی و عذرخواهی آنها شدند.[16]دولت‌ها، مقامات و مردم سوریه، لیبی، شوروی، چین، ترکیه، ژاپن، فرانسه، لهستان، یونان، سوئیس، آلمان غربی و نیکاراگوئه با صدور بیانیه‌هایی، ضمن ابراز تأسف از این واقعه، آمریکا را مسئول این اتفاق دانستند.[17]در مقابل، ایتالیا، هلند و مصر در بیانیه‌های خود، ضمن خودداری از محکوم کردن آمریکا، اعلام کردند که معرفی مقصر این اتفاق نیازمند تحقیقات بیشتر است.[18]
با پایان یافتن مأموریت ناو وینسنس در خلیج فارس، مقامات وقت آمریکا با اهدای مدال به ویلیام راجرز (فرمانده ناو) از خدمات وی به دولت آمریکا تقدیر کردند.[19]
در خصوص حادثه حمله ناو آمریکایی به هواپیمای مسافربری ایران، کتاب‌های؛ پرواز ۶۵۵ نماد حقوق بشر آمریکایی به قلم نویسندگان اندیشکده برهان در سال 1398؛ عروس وینسنس به قلم جواد علیزاده در سال 1395؛ آدمخوار به قلم بیژن کیا در سال 1394؛ مکث روی ریشتر هفتم به قلم محمدرضا آرین‌فر در سال 1394؛ شلیک کن و فراموش کن به قلم خدیجه امیرخانی در سال 1393؛ چلچله کاغذی به قلم مجید پورولی کلشتری در سال 1390؛ ۲۰ سال پس از فاجعه سقوط ایرباس به قلم حبیب احمدزاده در سال 1387؛ ایرباس- 300 به قلم مناف یحیی‌پور در سال 1385؛ عقب‌نشینی به قلم فائزه امیرخانی در سال 1394؛ پس از پرواز به قلم منصور نعیمی در سال 1397؛ مرکز طوفان: روایت شخصی از تروریسم و تراژدی (Storm Center: A Personal Account of Tragedy & Terrorism) به قلم ویلیام راجرز در سال 1370 به چاپ رسیده است.[20]
فیلم سینمایی موج مرده (ابراهیم حاتمی‌کیا، 1379)[21] نیز با محوریت ناو وینسس ساخته شده است.
[1]. آقایی، سیدداوود، «چالش‌های حقوقی فراروی ایران و آمریکا بر سر پرونده ایرباس»، نشریۀ مطالعات روابط بین‌الملل، 1382، ش 22، ص 11.
[2]. همان، ص 13-12.
[3]. رضایی پیش رباط، صالح، «حادثه ایرباس از آغاز تا پایان»، فصلنامه نگین ایران،1382، ش 5، ص 7.
[4]. همان، ص 8.
[5]. روزنامه جمهوری اسلامی، یکشنبه 14 تیر 1367، ش 2637، ص 9.
[6]. مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، صحیفۀ امام، ج 21، چ پنجم، تهران، پاییز 1378، ص ۶۸-۷۰.
[7]. روزنامه جمهوری اسلامی، یکشنبه 14 تیر 1367، ش 2637، ص 10.
[8]. همان، ص 1 و 10.
[9]. همان، ص 9 و 11 و 12.
[10]. «بازخوانی گفتگوی شهید ستاری درباره جنایت 12 تیر»، روزنامه وطن امروز، دوشنبه 12 تیر 1402، ش 3798، ص 5.
[11]. آقایی، سیدداوود، همان، ص 13.
[12]. رضایی پیش رباط، صالح، «حادثه ایرباس از آغاز تا پایان»، فصلنامه نگین ایران،1382، ش 5، ص 11.
[13]. آقایی، سیدداوود، همان، ص 14-13.
[14]. همان، ص 31 و30.
[15]. روزنامه جمهوری اسلامی، یکشنبه 14 تیر1367، ش 2637، ص 3.
[16]. همان.
[17]. همان، ص 11.
[18]. همان.
[19]. https://www.mizanonline.ir/001oeh
[20]. https://www.ibna.ir/vdceex8x7jh8wni.b9bj.html
[21]. http://www.sourehcinema.com/title/title.aspx?id=138109262114
