مکان‌ها
آبادان
معصومه عابدینی
721 بازدید
آبادان شهری در جنوب استان خوزستان است. این شهر از نخستین روزهای جنگ تحمیلی مورد هجوم هوایی و توپخانه عراق قرار داشت و از مهر 1359 تا مهر 1360 در محاصره ارتش عراق بود.
آبادان یکی از شهرهای بزرگ استان خوزستان است و چون در محاصره رودهای کارون، بهمنشیر، اروندرود و نیز خلیج‌فارس قرار گرفته به آن جزیره آبادان هم می‌گویند. این جزیره از جنوب به آب‌های خلیج‌فارس، رود کارون در شمال، رود بهمنشیر در شرق و اروندرود در غرب محدود شده است.
نام قدیمی این شهر عبادان بود که در سال 1314 به آبادان تغییر کرد. این شهر کم‌باران در گذشته‌ها به برج دیده‌بانی، گرمای توان‌فرسای تابستان، رطوبت، معابد و ماهی‌های خود معروف بود، اما در تاریخ جدید به دو پدیده وابسته شد؛ نفت و جنگ.
پس از آنکه نخستین چاه در 5 خرداد 1287 در مسجدسلیمان به نفت رسید، ساختن یک پالایشگاه در نزدیکی آن ضرورت یافت. چون آبادان می‌توانست لنگرگاه خوبی برای کشتی‌های نفت‌کش باشد، اولین پالایشگاه ایران در آن ساخته شد. در سال 1291 پالایشگاه آبادان شروع به کار کرد و چند سال بعد بزرگ‌ترین پالایشگاه جهان نام گرفت.
وقتی در سال 1347 حکومت حزب بعث در عراق روی کار آمد، طرح تجزیه خوزستان و الحاق آن به عراق از سر گرفته شد و دولت عراق اسامی جغرافیایی خوزستان را در کتاب‌ها و نقشه‌ها تغییر داد. آبادان در این نقشه‌ها عُبادان نوشته می‌شد.
فاجعه سینما رکس آبادان در 28 مرداد 1357، موجب تظاهرات گسترده برضد شاه شد. اعتصاب کارکنان و کارگران پالایشگاه نفت آبادان هم یکی از عوامل مهم پیروزی انقلاب اسلامی بود.
سال 1358 تا نیمه اول 1359، عوامل ضدانقلاب دست به اقدامات خرابکارانه در شهر زدند. بیست‌وسوم خرداد 1358 در محوطه پالایشگاه آبادان بمبی منفجر شد. سوم دی 1358 پل نهر محربی و نهر ابوالفضل منفجر شد. شانزدهم اسفند نیز چند لوله نفت و گاز در شمال آبادان منفجر شدند.
آبادان به سبب نزدیکی به مرز و وجود پالایشگاه در آن، از نخستین روزهای جنگ تحمیلی تا پایان آن، درگیر جنگ بود.
روز اول جنگ، یعنی 31 شهریور 1359، هواپیماهای دشمن به پالایشگاه آبادان حمله کردند. اول مهر، آتش سنگین دشمن از جنوب اروندرود، به آبادان خسارات زیادی وارد کرد. در اثر این تهاجم‌ها، حدود یک چهارم تأسیسات پالایشگاه از بین رفت. شدت تهاجم در سوم مهر بیشتر شد و در پایان روز محور اصلی مواصلاتی اهواز خرمشهر به کلی قطع و تدارک نیروهای ایرانی مستقر در آبادان و خرمشهر از طریق جاده قدیم اهواز به آبادان و خرمشهر انجام شد. هشتم مهر، آتش دشمن شدت بیشتری یافت. آب و برق شهر قطع شد و رادیو آبادان از کار افتاد.
نیروهای عراقی، آبادان را در 19 مهر 1359 به محاصره درآوردند و با عبور از کارون، منطقه سرپل در شرق کارون را تصرف و جاده اهواز ـ آبادان ـ ماهشهر را قطع کردند.
تیپ 6 زرهی عراق 21 مهر وارد منطقه شد و حرکت خود را به سمت رودخانه بهمنشیر و سه‌راهی آبادان ادامه داد. اولین نیروهای کمکی ایران از لشکر 92 زرهی، چند روز بعد وارد آبادان شدند.
نیروهای دشمن 22 مهر به دو کیلومتری شمال آبادان رسیدند. با مقاومت یک گردان پیاده و آتشبار توپخانه لشکر 77 خراسان و پشتیبانی هوانیروز، پیشروی عراقی‌ها در شمال آبادان موقتاً متوقف شد.
با اشغال بخش شمالی خرمشهر در 4 آبان، حمله‌های هوایی و گلوله‌باران آبادان شدت گرفت. با پیشروی دشمن در 8 آبان در کرانه شمال بهمنشیر به سمت شرق، آبادان در محاصره کامل قرار گرفت. نیروهای دشمن در شب 8 و 9 آبان در منطقه‌ای به نام ذوالفقاری روی رود بهمنشیر پل شناور احداث کردند و برای اولین بار وارد آبادان شدند و پس از ورود به قریه الوانیه و ثوامر، تعدادی از اهالی آنجا را به اسارت گرفتند.[1] پیرمردی به نام دریاقلی، به محض دیدن عراقی‌ها در این منطقه، به نیروهای مستقر در مسجدالرسول آبادان خبر داد. این خبر موجب حضور نیروها در منطقه و جلوگیری از پیشروی عراق شد.[2]
محمدجواد تندگویان، وزیر نفت دولت جمهوری اسلامی ایران، در 9 آبان 1359 به همراه تعدادی از همکارانش که بی‌اطلاع از حضور عراقی‌ها در شمال بهمنشیر، قصد داشتند وارد آبادان شوند، در روستای سادات به اسارت درآمد و پس از سال‌ها براثر شکنجه به شهادت رسید.
امام خمینی چند روز پس از محاصره آبادان، در یکی از سخنرانی‌های خود، به نیروهای مسلح هشدار دادند که این محاصره باید شکسته شود و با تأکید گفتند: «من منتظرم که این حصر آبادان از بین برود... فکر این نباشید که اگر این‌ها آمدند [و شهر را اشغال کردند] بیرونشان می‌کنیم. اگر این‌ها آمدند خسارت بر ما وارد می‌کنند. نگذارید بیایند و در آبادان وارد شوند.»
در طول یک سالی که آبادان در محاصره دشمن بود، بارها مورد تهاجم هوایی و توپخانه قرار گرفت و مردم باقی‌مانده در شهر شرایط سختی داشتند. حضور آیت‌الله جمی، امام جمعه آبادان، و تشویق به ایستادگی و مقابله با دشمن باعث ایجاد روحیه مقاومت مدافعان شده بود. رزمندگان در سه جبهه آبادان، دارخوین و ماهشهر خطوط پدافندی تشکیل دادند و با اتکا به حداقل توان موجود، چند عملیات ایذایی و محدود انجام دادند.
حدود یازده ماه بعد در 5 مهر 1360 در عملیات ثامن‌الائمه‌علیه‌السلام، آبادان از محاصره خارج شد. اما حمله‌های توپخانه‌ای و هوایی تا پایان جنگ روی شهر آبادان کماکان ادامه داشت. از اهالی آبادان 897 نفر در حوادث انقلاب و جنگ هشت‌ساله به شهادت رسیدند.[3]
بازسازی آبادان در پی خسارت‌هایی که از جنگ دیده بود، از سال 1362 آغاز شد. اما بیشتر بازسازی‌ها پس از پایان جنگ و از سال 1369 تا 1376 صورت گرفت.[4] بازسازی پالایشگاه آبادان هم از نیمه دوم 1367، آغاز شد و فاز یکم آن، 12 فروردین 1368 در مدار تولید قرار گرفت.[5]
[1]. دایرة‌المعارف دفاع مقدس، ج1، تهران: صریر، 1389، ص42ـ37؛ دایرة‌المعارف انقلاب اسلامی ویژه نوجوانان و جوانان، ج1، تهران: سوره مهر،1383، ص1 و 2.
[2]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب یازدهم: هویزه آخرین گام‌های اشغالگر، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، چ دوم، 1380، ص76.
[3]. دایرة‌المعارف دفاع مقدس، ج1، ص42ـ37؛ دایرة‌المعارف انقلاب اسلامی ویژه نوجوانان و جوانان، ج1، ص1 و 2.
[4]. جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران، شناسنامه پروژه‌های بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده کشور، استان خوزستان شهرستان آبادان ج1، تهران: ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده کشور، 1378، ص122.
[5]. جواهری‌زاده، مجید، پالایشگاه آبادان در 80 سال تاریخ ایران، تهران: شادگان، 1396، ص166ـ131.
