عملیات‌ها
عملیات رمضان
لیلا حیدری باطنی
8198 بازدید
در تابستان 1361 عملیات رمضان با فرماندهی مشترک ارتش و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، در جبهه جنوبی و شرق بصره در عراق به اجرا درآمد.
هدف از انجام این عملیات، نفوذ در خاک عراق برای ایجاد موقعیت نظامی برتر و گرفتن امتیاز اراضی بود، زیرا صدام قصد داشت به بهانه حمله اسرائیل به جنوب لبنان جنگ را خاتمه داده و امتیاز خرمشهر را برای خود نگه دارد. لذا گرفتن امتیاز اراضی دشمن می‌توانست پایان عادلانه برای جنگ باشد تا این کشور شرایط صلح را بپذیرد. این عملیات به دلیل عدم اطلاع از شرایط دشمن، ناکام ماند.[1]
ایران پس از فتح خرمشهر، با اتخاذ روشی نوین در قالب سیاست «تعقیب متجاوز» شرایط بهتری در جبهه‌ها پیدا کرد. عبور از مرز و نفوذ در خاک عراق تا کرانه شرقی شط‌العرب[2] تسلط بر معابر وصولی بصره را محقق کرد. پس از آن قرار شد با انجام عملیات دیگری، روند سیاست تعقیب متجاوز تسریع شود و شرایط مناسب‌تری برای ایران فراهم آید تا با تصرف مناطقی از خاک عراق، این دولت را وادار به پذیرش صلح کند. اگر هم این امر میسر نشد، حداقل از مواضع قوی‌تری در دفاع از خود برآید.[3]
اعضای شورای عالی دفاع و فرماندهان اصلی جبهه‌ها، 20 خرداد 1361، به محضر امام خمینی رفتند. در این جلسه، امام تأکید کردند که ورود به خاک عراق در نقاطی صورت گیرد که مردم حضور نداشته باشند یا خیلی کم باشند. به این ترتیب طرح عملیاتی در سوم تیر آماده شد[4] و به خاطر اجرا در 22 تیر 1361 که مصادف با ماه رمضان بود، عملیات رمضان نام گرفت.[5]
منطقه عملیاتی رمضان، زمینی مثلثی‌شکل بود به وسعت 1600 کیلومتر که از شمال به کوشک، طلائیه و حاشیه جنوبی هورالهویزه، از غرب به رودخانه اروند، از شرق به خط مرزی شمالی ـ جنوبی از کوشک تا شلمچه منتهی می‌شد.[6] همچنین این منطقه، غرب جاده اهواز، شمال کانال ماهیگیری و شمال شرق بصره عراق را نیز پوشش می‌داد.[7] همچنین رودخانه شط‌العرب در خاک عراق، رود کارون در ایران و باتلاق هورالعظیم ضمن اینکه از عوارض طبیعی منطقه محسوب می‌شدند، قسمتی از مرز مشترک دو کشور نیز بودند.[8]
توان رزمی عملیات مشتمل بر چهار قرارگاه (قدس، فتح، نصر و فجر) از ده تیپ سپاه پاسداران و دو لشکر و یک تیپ نیروی زمینی ارتش تشکیل شده بود که شامل لشکرهای 16 و 92 زرهی، عناصری از لشکر 21 و 77 پیاده، تیپ 40 پیاده، گروه‌های 22، 33 توپخانه، سه تیم رزمی هوانیروز نیروی زمینی ارتش، بخشی از لشکرهای 1 ،3، 5 و 7 پیاده، عناصری از لشکر 30 زرهی سپاه بود. عملیات را قرارگاه عملیاتی کربلا هدایت می‌کرد.[9]
عملیات رمضان 22 تیر 1361 ساعت 21:30 با رمز یا مهدی‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف در چهار محور با هدف انهدام نیروهای سپاه سوم عراق و تأمین خط اروندرود آغاز و طی پنج مرحله تا 7 مرداد 1361 ادامه یافت. روی اروند چهار پل وجود داشت و در جنوب غربی آن، شهر بصره واقع شده بود که اهمیت سیاسی نظامی خاصی داشت و از خطوط پدافندی مناسبی برخوردار بود.[10]
در ابتدای عملیات، سه قرارگاه از سه محور شامل دو تیپ از سپاه و یک تیپ از ارتش مسئولیت حمله به دشمن را از جناح شمالی برعهده گرفتند؛ اما وجود موانع و استحکامات دشمن، مانع از سرعت عمل رزمندگان برای رسیدن به اهداف شد. با وجود پیشروی اولیه نیروها در شمال پاسگاه زید که محور میانی منطقه را تشکیل می‌داد، آن‌ها در دستیابی به مثلثی‌های عراق ناکام ماندند. در محور جنوبی و جنوب پاسگاه زید، چهار تیپ با سرعت از موانع گذشتند و با پیشروی تا عمق سی کیلومتری خاک عراق به نهر کتیبان در شرق اروند و کانال ماهیگیری رسیدند. این نیروها، قرارگاه فرماندهی لشکر 9 زرهی عراق را منهدم کردند و خودرو بنز فرمانده قرارگاه را نیز به غنیمت گرفتند. اما جناح راست موفق به پاک‌سازی کامل نیروها و موانع دشمن نشد و با روشنایی هوا و رسیدن نیروهای کمکی عراق، به اهداف مورد نظر نرسید.[11]
مرحله دوم عملیات در 25 تیر از محور میانی جنوب پاسگاه زید با توان رزمی مرحله اول و همراهی یگانی از سپاه و دو تیپ که تحت فرماندهی قرارگاه محور جنوبی بودند، آغاز شد. هدف این مرحله گسترش پیشروی نیروها تا کانال ماهیگیری با استفاده از سرپل تصرف‌شده در مرحله اول عملیات بود. در صورت دستیابی به این منطقه، فاصله تا بصره به دوازده کیلومتر می‌رسید. ولی به دلیل تجدید قوای ارتش عراق در فاصله بین مراحل، به سرانجام نرسید.
مرحله سوم عملیات، از محور میانی، با همان نیروهای قبل با همراهی سه تیپ، با هدف انهدام تجهیزات زرهی عراق در 30 تیر آغاز شد. نیروها در همان ساعات اولیه از خطوط دشمن گذشته و بخش چشمگیری از تجهیزات آنان را در زمینی به وسعت 180 کیلومتر منهدم کردند یا به غنیمت گرفتند. دو تیپ از سپاه و یگانی از ارتش مرحله چهارم عملیات را اول مرداد در منطقه شلمچه آغاز کردند، ولی با هوشیاری نیروهای عراق و موانع به کار گرفته‌شده، نتوانستند اهداف خود را تأمین کنند.
آخرین و پنجمین مرحله در 6 مرداد، در محور شمالی پاسگاه زید در حد فاصل دژ مرزی خاک عراق و خاکریزهای مثلثی پاسگاه با همراهی هفت تیپ از سپاه و دو تیپ از ارتش اجرا شد. هفتم مرداد فرماندهان عملیات در قرارگاه کربلا برای ادامه کار تشکیل جلسه دادند. قرار شد دو گردان از تیپ نجف همراه تیپ امام حسین‌علیه‌السلام به سمت شمال پیشروی کرده و دو گردان از تیپ بعثت پیشروی تیپ امام حسین‌علیه‌السلام را به سوی جنوب ادامه دهند و ضمن پاک‌سازی در ضلع غربی منطقه به هم الحاق شوند تا مناطق تصرف‌شده تثبیت شود. از سوی دیگر تیپ‌های 1 و 2 از لشکر 77 نیز برای کمک به آنان از شمال و جنوب، نیروهای عراق را سرکوب کنند. اما این امر تحقق نیافت و با تأخیر پنج‌ساعته نیروهای ارتش، واکنش شدید ارتش عراق، عدم الحاق نیروها در ضلع غربی، روشنایی هوا و عدم دقت کافی نیروها در احداث خاکریزها، نیروهای عراقی توانستند پنج کیلومتر در آن نفوذ کنند و مناطق تصرف‌شده نیز تثبیت نشود. براین‌اساس فرماندهان ادامه حضور نیروها را در منطقه مصلحت ندیدند و پایان عملیات را اعلام کردند.[12]
اگرچه یگان‌های قرارگاه فتح توانستند با نفوذ به خاک عراق تا نهر کتیبان، یعنی حدود پانزده کیلومتر پیشروی و به قرارگاه فرماندهی ارتش عراق دسترسی پیدا کنند، اما به دلیل آسیب‌پذیری جناح راست و ناتوانی قرارگاه‌های مجاور در پشت سر گذاشتن موانع، این قرارگاه نتوانست در تثبیت موقعیت خود موفق شود. بنابراین تنها به تصرف محدوده پاسگاه زید بسنده کرد.[13] از دیگر سو قرار بود رزمندگان با احداث خاکریز بزرگ و مرتفع دوجداره شرقی و غربی در شمال منطقه، ناکامی مراحل قبل را جبران کنند. اما در یک محاسبه اشتباه، خاکریز اصلی به جای اتصال به مثلث سوم به مثلث چهارم وصل شد و با این اقدام چندین کیلومتر به عرض منطقه عملیاتی افزوده و موجب آسیب جدی به موفقیت عملیات شد.[14]
هفتم مرداد به دنبال تلفات انسانی شدید ارتش عراق و اسارت سه تن از فرماندهان در عملیات رمضان، دولت این کشور به خاطر جبران آن، برای دومین بار سربازان احتیاط را به خدمت فراخواند.[15]
در این عملیات، خلبانان هوانیروز نیز با استفاده از 34 فروند بالگرد، 629 ساعت پرواز 690 مجروح را انتقال و 961 رزمنده را با هلی‌برن جابه‌جا و 10 تن بار حمل کردند.[16]
عملیات رمضان اولین حمله سراسری و گسترده ایران به خاک عراق بود. ازاین‌رو ضرورت داشت با اطلاعات و منابع کافی و روش‌های جدید، موفقیت آن تضمین شود؛ اما عدم دسترسی به اطلاعات ماهواره‌ای و عکس‌برداری هوایی و اتکا به شناسایی نزدیک نیروهای خودی از منطقه، آثار نامطلوبی بر عملکرد و اجرای عملیات گذاشت و پیامد آن شکست عملیات بود.[17]
ارتش عراق با استفاده از شیوه‌های جدید در دفاع از خاک خود، مقاومت بیشتری از خود نشان داد و نیروهای ایران را از طریق ترغیب حس قومیت و نژاد عربی سربازان خود، شکست داد.[18]
سرهنگ علی صیاد شیرازی، فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش، ضعف در مسائل تخصصی جنگ و مسائل اعتقادی را علت شکست این عملیات بیان کرد. عدم احداث به موقع خاکریز و عدم تأمین به موقع نیرو برای جناح راست در محور شلمچه و جناح چپ در آبگرفتگی بوبیان از جمله کمبودها در حوزه تخصصی جنگ بودند. یکی دیگر از دلایل نیز عدم تفاهم ارتش و سپاه در این عملیات و خودمحوری هریک از این دو ارگان بود.[19]
فرمانده وقت سپاه پاسداران، محسن رضایی، نیز علل ناکامی عملیات را وجود استحکامات دشمن در جناح راست منطقه، افزایش توان اطلاعاتی عراق و ایجاد یگان‌های جدید برشمرد.[20]
اگرچه در عملیات رمضان اهداف تعیین‌شده تأمین نشد، ولی از نتایج به‌دست‌آمده می‌توان به آزادسازی 250 کیلومتر مربع از خاک ایران و 80 کیلومتر از خاک عراق، انهدام تیپ‌های 96، 12، 42 زرهی، تیپ 88 مکانیزه، تیپ 55 مختلط، انهدام 650 دستگاه تانک، نفربر و 150 دستگاه انواع خودرو، سرنگون شدن 14 هواپیما و 2 فروند بالگرد اشاره کرد. همچنین تعداد 100 دستگاه تانک و نفربر، مقدار زیادی جنگ‌افزار، مهمات و تجهیزات به غنیمت نیروهای ایران درآمد.[21]
پس از عملیات رمضان حدود دو ماه در جبهه‌ها رکود به وجود آمد. پس از آن در مهر و آبان 1361 عملیات‌های مسلم‌بن‌عقیل و محرم به اجرا درآمد.[22]
[1]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب بیستم: عبور از مرز، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1381، ص27؛ رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1379، ص68.
[2]. لطفی، محمدحسن، حسینی، سیدیعقوب، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، ج6، تهران: سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، 1376، ص50.
[3]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب بیستم، ص27؛ رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، ص68؛ اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق: ج3، تنبیه متجاوز، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1379، ص33.
[4]. بابایی، گل‌علی، ضربت متقابل، تهران: سوره مهر، 1388، ص55 و 59.
[5]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، تهران: سوره سبز، چ سی‌پنجم، 1389، ص78 و 79.
[6]. همان.
[7]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، ص78.
[8]. لطفی، محمدحسن، حسینی، سیدیعقوب، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، ج6، ص42.
[9]. همان، ص50.
[10]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب بیستم، ص28.
[11]. همان، ص28 و 29.
[12]. همان، ص416 و 425 و 30 و 334 و 356 و 403.
[13]. رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، ص68؛ بابایی، گل‌علی، ضربت متقابل، ص151.
[14]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب بیستم، ص425، 426.
[15]. همان، ص416، 417.
[16]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، ص79.
[17]. رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، ص68.
[18]. همان؛ جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، ص78-79.
[19]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، ص79؛ دهقان، احمد، ناگفته‌های جنگ، ص324 و 328.
[20]. اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج3، ص34.
[21]. جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، ص79؛ رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، ص68.
[22]. اردستانی، حسین، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، ج3، ص34.
