مکان‌ها

سومار

انسیه سادات میربابایی
2373 بازدید

سومار یکی از شهرهای کوچک مرزی در استان کرمانشاه در غرب ایران است. سومار اولین شهری بود که در جنگ تحمیلی عراق برضد ایران به اشغال نیروهای عراقی درآمد و خسارات فراوانی دید.

سومار یکی از بخش‌های شهرستان قصرشیرین از توابع استان کرمانشاه و نزدیک‌ترین شهر ایران به بغداد است و ده کیلومتر با مرز عراق و هجده کیلومتر با شهر مندلی عراق فاصله دارد. این شهر از شرق به شهرستان ایوان، از شمال به نفت‌شهر، از غرب و جنوب به عراق و دهستان بولی از بخش چوار شهرستان ایلام محدود می‌شود.[1]

سومار در میان دره‌های ارتفاعات سارات، چغاامان و اردوبان قرار دارد.[2] این شهر دارای آب و هوای گرمسیری و بارندگی کم و در قلمرو نواحی نیمه‌بیابانی واقع است. رودخانه کنگیر مهم‌ترین رودخانه جاری در سومار است که اهمیت بسزایی دارد.[3]

نژاد مردم سومار آریایی و زبان آن‌ها کردی کرمانشاهی است. اکثریت مردم شیعه و تعدادی اهل سنت هستند.[4]

سومار و نفت‌شهر در دسترس‌ترین اهداف برای عراق بودند که مأموریت هجوم به این منطقه را لشکر 12 زرهی از سپاه دوم ارتش عراق بر عهده داشت.[5]

از آغاز سال 1359 شهرهای مرزی سومار، نفت‌شهر و پاوه زیر آتش پراکنده عراق قرار گرفتند.[6] جاده‌های اصلی قصرشیرین ـ نفت‌شهر از تنگاب کهنه تا سومار در 19 شهریور 1359 در کنترل نیروهای سپاه دوم ارتش عراق درآمد. آتش توپخانه روی پاسگاه‌های مرزی تشدید شد و لشکر 81 زرهی کرمانشاه دفاع از سومار را بر عهده گرفت. با این شرایط مردم مجبور به ترک شهر شدند و به استان ایلام (ایوان) نقل مکان کردند.[7]

ارتش عراق در 30 شهریور 1359، با اشغال منطقه گیسکه، بر دره میان‌تنگ و دشت سومار تسلط کامل یافت و 31 شهریور 1359 با هجوم سراسری و به‌کارگیری لشکر 12 زرهی در محور مندلی ـ سومار، سومار به طور کامل به اشغال نیروهای عراق درآمد.[8]

در پی هجوم عراق، هسته‌های مقاومت از نیروهای ارتش، سپاه و نیروهای ژاندارمری و نیروهای مردمی مرزنشین تشکیل شد.[9]

سومار از دیدگاه عملیاتی، یک منطقه مجزا محسوب می‌شد؛ زیرا ارتفاعات صعب‌العبور شریفان و کوخ‌گچ در شرق سومار مانع از انجام عملیات‌های گسترده می‌شد و تا آبادی زرنه در حدود پنجاه کیلومتری شرق سومار هیچ‌گونه هدف تاکتیکی وجود نداشت.[10]

دو گردان ضدهوایی و توپخانه از ارتش عراق در 29 مهر 1359 به سومار انتقال یافت.[11]

برای آزادسازی ارتفاعات شرقی سومار، 28 آبان 1359 ارتش جمهوری اسلامی با اجرای عملیات عاشورا نیروهای عراقی را غافل‌گیر و ارتفاعات را فتح کرد؛ ولی روز بعد، با پاتک عراقی‌ها دوباره تمامی ارتفاعات به اشغال دشمن درآمد.[12]

پس از عملیات زین‌العابدین، جبهه نفت‌شهر ـ سومار جبهه پدافندی شد و جنگ در جبهه جنوب (خوزستان) ادامه پیدا کرد.[13]

آیت‌الله خامنه‌ای (نماینده امام در شورای عالی دفاع) 1 اردیبهشت 1360 از جبهه‌های سومار و گیلان‌غرب بازدید کردند.[14]

در سال 1361 ارتش عراق در پی شکست در جبهه‌های جنوبی استراتژی خود را تغییر داد و با عقب‌نشینی سراسری آن‌ها شهر‌های زیادی آزاد شد. همان سال نیروهای عراقی از جبهه سومار هم عقب‌نشینی کرده و در ارتفاعات مستقر شدند.[15]

نیروهای عراقی 10 تیر 1361 شهرهای قصرشیرین، گیلان‌غرب، سومار و مهران را با توپخانه سنگین گلوله‌باران کردند. همچنین در ارتفاعات سومار و جاده‌های این منطقه 4800 مین ضد نفر و ضد تانک قرار دادند که نیروهای ایرانی کشف و خنثی کردند.[16]

نیروهای ارتش و سپاه ایران 9 مهر 1361 عملیات مسلم‌بن‌عقیل را در غرب سومار به منظور آزادسازی ارتفاعات سومار به مدت هفت روز انجام دادند و روی ارتفاعات گیسکه و کهنه‌ریگ مسلط شدند و مندلی عراق در تیررسشان قرار گرفت. پس از این عملیات، جنگ در جبهه سومار در حدود سه سال راکد شد.[17]

در سال 1364 چندین عملیات ایذایی شامل عملیات ظفر در 9 تیر 1364، عملیات گیسکه در 31 تیر 1364، عملیات تپه‌سرخی در 3 مهر 1364، عملیات منطقه عمومی سومار در 29 مهر 1364 و عملیات شمال سانوابها در در 15 آبان 1364 انجام شد.[18]

در سال 1365 ارتش عراق قسمتی از ارتفاعات آزادشده در عملیات مسلم‌بن‌عقیل را مجدد اشغال کرد.[19]

اوایل دی 1365 عراق سومار را هدف حمله‌های سنگین توپخانه و هوایی قرار داد. دهم دی، نیروی هوایی عراق خط مقدم جبهه ایران در نزدیکی سومار و بیمارستان صحرایی 528 سومار را بمباران شیمیایی کرد.[20]

آخرین عملیات در جبهه سومار ـ نفت‌شهر را نیروی زمینی ارتش در 23 دی 1365 برای پشتیبانی از عملیات کربلای 5 در شلمچه اجرا کرد.[21]

ارتش عراق در 16 مهر 1366، منطقه عملیاتی سومار را به‌شدت بمباران شیمیایی کرد که صد نفر به شهادت رسیدند و 1350 نفر مجروح شدند.[22]

در پی این حمله، علی‌اکبر ولایتی، وزیر خارجه وقت، در نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل، خواستار رسیدگی فوری شورای امنیت به این موضوع شد. او ضمن یادآوری این نکته که سازمان‌های بین‌المللی و دولت‌ها مجوز استفاده از سلاح‌های شیمیایی را به عراق داده‌اند، گفت که ایران هم قدرت استفاده از سلاح شیمیایی را دارد، اما به‌ خاطر احترام به حقوق انسانی، اصول اسلامی و حقوق بین‌الملل تاکنون مقابله نکرده است.[23]

چند روز بعد از پذیرش قطعنامه 598، یعنی 31 تیر 1367، عراق به ایران حمله کرد و یکم مرداد سومار را اشغال کرد.[24]

سرانجام در 10 مرداد 1367 با تلاش نیروهای رزمنده سپاه و بسیج، سومار به طور کامل از اشغال نیروهای عراقی آزاد شد.[25]

نقشه نظامی پیشروی عراق در سومار و اشغال آن در مرداد 1367، در کتاب سایه تاک، خاطرات رحیم افشاری، آمده است.[26]

نزدیک به هزار هکتار از زمین‌های سومار و اطراف آن آلوده به مین هستند.[27]

سومار هم‌اکنون کم‌جمعیت‌ترین شهر ایران است. طی آخرین سرشماری حدود 180 نفر در سومار سکونت دارند. طرح تبدیل شهر سومار به ناحیه تجاری و ایجاد بازارچه مرزی در آن در دست بررسی است.[28]

[1]. اکبری، مرتضی، سومار در مسیر تاریخ، ایلام: جوهر حیات، 1393، ص11.

[2]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی3: کرمانشاه در جنگ، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1392، ص70.

[3]. اکبری، مرتضی، سومار در مسیر تاریخ، ص14.

[4]. شهیدی، هاشم، سومار در جنگ، تهران: امیر محمد، 1388، ص57 و 58.

[5]. دری، حسن، اطلس راهنما7: کرمانشاه در جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1384، ص115 و 116.

[6]. همان، ص55.

[7]. اکبری، مرتضی، سومار در مسیر تاریخ، ص177 و 178.

[8]. همان، ص55.

[9]. رفیعی، عبدالله، سومار سخن می‌گوید، تهران: امیرمحمد، 1384، ص50.

[10]. شهیدی، هاشم، سومار در جنگ، ص172.

[11]. اکبری، مرتضی، سومار در مسیر تاریخ، ص195.

[12]. شیرعلی‌نیا، جعفر، آتش سرد، تهران: فاتحان، 1390، ص30.

[13]. همان، ص94.

[14]. اکبری، مرتضی، سومار در مسیر تاریخ، ص216.

[15]. دری، حسن، اطلس راهنما7، ص118.

[16]. اکبری، مرتضی، سومار در مسیر تاریخ، ص226 و 227.

[17]. دری، حسن، اطلس راهنما7، ص118 و 119.

[18]. شیرعلی‌نیا، جعفر، آتش سرد، ص98 و 99.

[19]. دری، حسن، اطلس راهنما7، ص119.

[20]. حبیبی، ابوالقاسم، همتی، ایرج، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهل‌وششم، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه، 1398، ص245.

[21]. دری، حسن، اطلس راهنما7، ص132.

[22]. اکبری، مرتضی، سومار در مسیر تاریخ، ص265.

[23]. انصاری، مهدی، یزدان‌فام، محمود، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب پنجاه‌ویکم: جنگ محدود ایران و آمریکا در خلیج فارس، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه، 1387، ص289 و 290.

[24]. رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1379، ص111؛ رزاق‌زاده، امیر، اطلس راهنما3: ایلام در جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1380، ص120.

[25]. اکبری، مرتضی، سومار در مسیر تاریخ، ص271.

[26]. صبوری، راحله، سایه تاک، تهران: سوره مهر، 1396.

[27]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی3، ص71.

[28]. مرکز آمار سازمان برنامه و بودجه کشور، نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن، تهران: روابط عمومی و همکاری‌های بین‌الملل دفتر ریاست مرکز آمار ایران، 1397، ص118.