مفاهیم و اصطلاحات
جنایت جنگی
سجاد نادری‌پور
101 بازدید
در هشت سال جنگ تحمیلی عراق برضد ایران اقداماتی از جانب نظامیان این کشور صورت گرفت که مصداق جنایت جنگی بود.
جنایت جنگی به اقداماتی مانند کشتار عمدی غیرنظامیان یا اسرای جنگی، شکنجه، گروگان‌گیری، تخریب غیرضروری اموال غیرنظامی و تجاوز جنسی در طول جنگ گفته می‌شود.[1]
در قرن بیستم و در جنگ‌های داخلی و بین‌المللی، جنایات جنگی بسیاری رخ داد که برخی از آنها، نظیر کشتار مردم آفریقای جنوبی، یوگسلاوی و رواندا، اوکراین، کامبوج و سودان[2] بازتاب رسانه‌ای بیشتری داشته و در دادگاه‌های داخلی و بین‌المللی، رسیدگی قضایی شده‌اند. آمریکا و ژاپن بیشترین جنایات جنگی و کشتارجمعی را در جنگ‌های مختلف انجام داده‌اند که بخش عمده آن در جنگ جهانی دوم بوده است. این دو کشور در مجموع تا بیست میلیون غیرنظامی را در جنگ‌ها کشته‌اند.
در طول جنگ هشت‌ساله عراق برضد ایران، رژیم بعث در جبهه‌های جنگ و مناطق غیرجنگی، با استفاده از شیوه‌هایی نظیر استفاده از غیرنظامیان به‌عنوان سپر انسانی،[3] به‌کارگیری گسترده سلاح‌های شیمیایی، هتک حرمت اسرا،[4] و... به دفعات مرتکب جنایت جنگی شد، بدون اینکه جامعه بین‌الملل واکنش مؤثری از خود نشان دهد.
ارتش عراق پس از هجوم سراسری به ایران و اشغال روستاها و شهرهای مرزی، برخلاف مواد 49 و 63 قرارداد چهارم ژنو، چهارهزار نفر از اهالی مناطق اشغالی ازجمله پیرمردان، زنان و کودکان را به داخل خاک عراق بردند، که با گذشت چندین سال از جنگ، هنوز از سرنوشت تعداد زیادی از این افراد اطلاع دقیقی در دست نیست.[5]
جنایت جنگی دیگری که درخصوص غیرنظامیان به وقوع پیوسته است، اعدام انفرادی و دسته‌جمعی غیرنظامیان در مناطق اشغالی ارتش بعث است.[6]
قتل‌عام مجروحان، شکنجه اسیران و رفتارهای غیر بشردوستانه در اردوگاه‌های عراق با اسیران که علاوه‌بر نقض قوانین بین‌المللی، با ادله روشن مانند اعترافات اسیران عراقی، بازرسان کمیته صلیب‌سرخ، ناظران بین‌المللی و شاهدان عینی قابل اثبات است، ازجمله دیگر جنایاتی است که حکومت بعث در آن دست داشته است.[7]
رژیم بعث به‌رغم ممنوعیت آشکار و صریح حمله‌های کورکورانه، حملات گسترده هوایی، موشکی و توپخانه‌ای به مناطق مسکونی، شهرهای بی‌دفاع و مردم غیرنظامی را به کار گرفت.[8] رژیم بعث با بیش از 4695 بار حمله به مناطق مسکونی، هزاران بار این قانون بین‌المللی را نقض کرد که در جریان آن مناطق مسکونی 308 بار هدف حمله موشکی، 2695 بار هدف حملات هوایی و 1693 بار هدف حملات توپخانه‌ای قرار گرفتند. در نتیجه این حملات، بیش از 12420 نفر شهید و 53118 نفر زخمی شدند.[9]
یکی دیگر از جنایات رژیم بعث، رفتار این کشور با مکان‌ها و اهداف غیرنظامی است. بعد از آزاد شدن خاک ایران، بیش از 1300 روستای خوزستان از بین رفته بودند.[10]
یکی دیگر از جنایات دولت بعث، شکنجه، بدرفتاری و قتل‌عام اسیران مجروح است. همچنین این رژیم بخشی از اسیران ایرانی را در زندان‌های مخفی مانند زندان ابوغریب، الرشید، ناصریه و وزارت دفاع عراق از دید ناظران بین‌المللی مخفی کرده بود.[11]
از دیگر جنایات جنگی، زنده‌به‌گورکردن رزمندگان و اهالی هویزه در 18 دی 1359 است.
حمله به خطوط کشتیرانی دریایی و تهدید امنیت پرواز را می‌توان از دیگر جنایات دولت عراق دانست. سابقه چنین اقداماتی به اوایل سال 1361 و سفر وزیر امور خارجه الجزایر به ایران بازمی‌گردد. در آن زمان، هنگامی که بن‌یحیی و همراهان وی برای گفت‌وگو درباره جنگ تحمیلی عازم ایران شده بودند، هواپیماهای آنها در مرز ایران و ترکیه هدف حمله هواپیماهای جنگنده عراق قرار گرفت و وزیر امور خارجه الجزایر و همراهان وی کشته شدند. در اول اسفند 1364، نیز دو فروند جنگنده عراقی به یک هواپیمای متعلق به خطوط هوایی داخلی ایران (آسمان) در مسیر تهران ـ اهواز حمله و آن را سرنگون کردند. در این حمله 42 سرنشین این هواپیمای غیرنظامی به شهادت رسیدند. همچنین در 23 مهر 1365 هواپیماهای متجاوز عراقی به یک هواپیماهای بوئینگ 737 که از شیراز عازم بندرعباس بود، هنگام سوارشدن مسافران در فرودگاه شیراز، حمله کردند که در نتیجه اصابت موشک به هواپیما سی نفر از مسافران به شهادت رسیدند. علاوه‌براین، رژیم بعث با کمک به هواپیماربایان و حتی اسکورت دو هواپیمای مسافربری ربوده‌شده ایران و نشاندن آنها در خاک خود، کنوانسیون شیکاگو و پیمان بین‌المللی هوایی 1944 را زیر پا گذاشت.[12]
حملات شیمیایی، مهم‌ترین جنایت جنگی رژیم بعث در قبال ملت ایران است. در اوایل جنگ تحمیلی، در منطقه شلمچه، رژیم بعث برای اولین‌بار به‌طور محدود اقدام به استفاده از سلاح شیمیایی کرد و برای دومین‌بار در منطقه میمک تکرار شد. عراقی‌ها از آذر 1361، به‌طور پراکنده از عوامل شیمیایی کشنده استفاده کردند. در سال 1362، عراق به کاربرد جنگ‌افزارهای شیمیایی در پیرانشهر و حوالی پنجوین مبادرت ورزید. ایران حادثه پنجوین را «جنایت جنگی» نامید و مجروحین جنگ شیمیایی به بیمارستان‌های تهران اعزام شدند. در اوایل سال 1366، عراق بار دیگر از جنگ‌افزارهای شیمیایی به‌طور انبوه در جبهه مرکزی سومار استفاده کرد.[13]
عراق در جنگ تحمیلی به‌طور وسیع از مواد سمی شیمیایی استفاده کرد. حدود هفت هزار گلوله توپ و خمیاره حاوی مواد سمی به مواضع نیروهای ایران شلیک شد. همچنین، در دوره دوم جنگ تحمیلی، یعنی از سال 1362 تا پایان سال 1365، نیروهای دشمن در نبردهای کربلای 4 و 5 از سلاح‌های شیمیایی استفاده کردند و بیش از 230 بار مواضع نیروهای نظامی، مراکز پشیبانی و عقبه‌ها و شهرها و روستاها و مناطق غیرنظامی را مورد حملات شیمیایی قرار دادند که نتیجه آن شهادت و جراحت مجموعاً 44 هزار نفر بوده است.[14]
بمباران شیمیایی سردشت در 7 تیر 1366 فجیع‌ترین و وحشتناک‌ترین تهاجم از این نوع بود که سبب کشته و مجروح شدن بسیاری از مردم غیرنظامی شد. جمهوری اسلامی ایران سردشت را نخستین شهر قربانی جنگ‌افزارهای شیمیایی در جهان بعد از بمباران هسته‌ای هیروشیما نامید.[15] فاجعه‌ای که در سردشت رخ داد، با فجایعی همچون بمباران اتمی شهرهای «هیروشیما و ناکازاکی» ژاپن به دست آمریکا، قابل مقایسه است.[16]
حمله ناو آمریکایی به هواپیمای مسافربری ایران در 12 تیر 1367، حمله شیمیایی عراق به حلبچه در 25 اسفند 1366 که در پی آن حدود پنج هزار نفر از مردم حلبچه کشته شدند، حمایت از تروریست‌ها ازجمله سازمان منافقین در کشتن افراد بی‌گناه از مصادیق جنایت جنگی است. همچنین حمله به مدارس که به‌عنوان نمونه در مدرسه شهید حمدالله پیروز بهبهان ۶۹ دانش‌آموز و در مدرسه زینبیه میانه ۳۳ دانش‌آموز شهید شدند و نیز حمله به مراکز درمانی که بیش از ۲۰۰ پست امدادی، ۱۵۰ پست اورژانس و پنج بیمارستان ایران در دوران جنگ تحمیلی مورد هدف قرار گرفتند.
سازمان ملل متحد در قبال جنایات جنگی عراق علیه ایران، عملکرد ضعیفی از خود ارائه داد. به‌طوری‌که به عقیده بسیاری از کارشناسان حقوقی و سیاسی، عامل تداوم جنگ میان دو کشور، عملکرد نامناسب سازمان ملل به‌دلیل فشار ابرقدرت‌ها بود.[17]
در جنگ تحمیلی، سازمان ملل متحد تنها به صدور هشت قطعنامه ضعیف و جانبدارانه به نفع عراق بسنده کرد و به‌رغم گزارشات هیئت‌های این سازمان مبنی بر وقوع جنایات جنگی علیه مردم ایران، هیچ اقدام عملی برضد رژیم بعث نکرد.[18] این سازمان همچنین تا کنون هیچ‌گونه اقدام عملی برای پرداخت غرامت به آسیب‌دیدگان جنگ نکرده و حتی از محاکمه حقوقی سران رژیم بعث امتناع کرده است.
به‌رغم امتناع سازمان‌ها و دادگاه‌های بین‌المللی در محاکمه حقوقی عوامل دخیل در جنایات جنگی علیه ایران، در یک مورد «فرانس فان آنرات» تبعه هلند در 6 دسامبر 2004 توسط دادستانی شهر لاهه به اتهام ارسال مواد شیمیایی به عراق در دهه 1980 که برای تولید گاز خردل استفاده شده بود، تحت تعقیب قرار گرفت. همکاری ایران با دادستانی هلند، ابعاد جدیدی به این پرونده داد. با صدور کیفرخواست دادستانی، دادگاه وی را به حداکثر میزان مجازات معاونت در جرایم جنگی در قوانین هلند (پانزده سال حبس) محکوم کرد.[19] در مورد ضرر و زیان ناشی از جرم و درخواست جبران خسارت پانزده مصدوم شیمیایی که به‌عنوان مدعی خصوصی در فرآیند رسیدگی حضور داشتند، دادگاه متهم را برای هریک از دعاوی، به پرداخت 67/680 یورو غرامت و صد یورو بابت هزینه دادرسی محکوم کرد.[20]
[1] جوانی، جمشید، بررسی جنایات جنگی در اساسنامه دیوان کیفری بین‌المللی، دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز، ص123.
[2]. فصلنامه پژوهش حقوق و سیاست، سال سیزدهم، ش33، 1390، ص3 و 4.
[3]. مجله پژوهش‌های حقوقی (علمی ـ ترویجی)، ش26، 1393، ص4 و7.
[4]. فصلنامه علمی دیدگاه‌های حقوق قضایی، دوره 25، 1399، ش۹0، ص71.
[5]. غریبی، آرش، 1392، معاونت در جنایات جنگی، مطالعه موردی جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشگاه شیراز، ص152.
[6]. همان، ص153.
[7]. همان، ص156.
[8]. همان، ص159.
[9]. همان، ص160.
[10]. همان.
[11]. همان، ص162.
[12]. همان، ص164-163.
[13]. سعادت، هادی، 1397، بررسی حقوقی قتل‌عام در ایران مطالعه موردی؛ سردشت، پایان‌نامه کارشناسی ارشد فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه ارومیه، ص87 و 88.
[14]. همان، ص88.
[15]. همان.
[16]. همان.
[17]. قنبری کرمانشاهی، محمدرضا، 1391، راهبرد سازمان ملل متحد در جنگ عراق علیه ایران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد تاریخ، دانشگاه لرستان، ص221.
[18]. همان، ص230.
[19]. مجله حقوقی، نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی معاونت حقوقی و امور مجلس ریاست‌جمهوری، ش37، 1386، ص319ـ317.
[20]. همان، ص319.
