اسکورت نفتکشها
محسن شیرمحمد
24 بازدید
در دوران دفاع مقدس، برای مقابله با حملات عراق علیه خطوط دریایی و نفت‌کش‌های حامل نفت ایران، اسکورت کشتی‌ها و نفتکشها انجام می‌شد.
اولین نمونه اسکورت کشتی‌های غیرجنگی مربوط به جنگ جهانی دوم و اسکورت کشتی‌های حامل تسلیحات و تدارکات نظامی از آمریکا به طرف انگلیس بود تا زیردریایی‌های آلمانی نتوانند به آنها صدمه وارد کنند.
در دفاع مقدس، شاخص‌ترین اسکورت‌ها در دریا و به مقصد بندر امام خمینی انجام شد. در هشت سال جنگ تحمیلی این بندر به دلیل داشتن امکانات جاده‌ای، راه‌آهن و همچنین تأسیسات مدرن بارگیری، تخلیه بار و قابلیت پهلوگیری تعداد زیاد کشتی‌ها (در ابتدای جنگ تحمیلی) نسبت به سایر بنادر، از توانمندی بیشتری در حمل‌ونقل کالاهای ترانزیتی برخوردار بود؛ بنابراین بیشتر کشتی‌های تجاری و بخشی از نفتکشها در مسیر این بندر در رفت‌وآمد بودند.[1]
با توجه به اهمیت بندر امام، ارتش عراق از اواخر هفته دوم دی 1359 به کشتی‌های عازم این پایانه در خورموسی حمله کرد. تا اردیبهشت 1360 حملات عراق محدود بود اما از 30 اردیبهشت 1360 حمله به کشتی‌ها در مسیر خورموسی افزایش یافت.[2] اواخر مرداد ۱۳۶۱ نیز، عراق با اعلام یک منطقه ممنوعه (عدم تردد شناورها) به شعاع ۳۵ مایل از جزیره خارک، هشدار داد که به کشتی‌های در حال تردد در این منطقه حمله خواهد کرد. در ماه شهریور، درگیری‌های دریایی به آب‌های شرقی خلیج فارس نیز گسترش یافت.[3]
با افزایش حملات عراق، ایران برای حفاظت از کشتی‌های عازم بندر امام، تصمیم گرفت با ناوها و هواپیماهای جنگی از آنها پشتیبانی کند. بر این اساس عملاً از تابستان 1361 کشتی‌های تجاری به‌صورت کاروان از منطقه بوشهر عازم خورموسی شده و از طریق دریا و هوا اسکورت می‌شدند.[4] برای هماهنگی بیشتر نیروهای ایران در تأمین امنیت دریایی کشتی‌ها، طرح جامعی تحت عنوان «اژدر» توسط نیروی دریایی، هوایی و هوانیروز و توپخانه زمینی ارتش جمهوری اسلامی به اجرا درآمد.[5]
در طرح اژدر ابتدا تمامی کشتی‌های باری و تانکرهای نفت‌کش که به مقصد بندر امام خمینی و ماهشهر در حرکت بودند، پس از عبور از تنگه هرمز، در بندر بوشهر لنگر می‌انداختند تا تعداد آنها به حد یک کاروان ۱۶ تا ۲۰ فروندی، برسد.[6] سپس با هماهنگی یگان‌های عملیاتی مستقر در منطقه، 24 ساعت قبل از حرکت کاروان‌ها، دستور عملیاتی مربوطه صادر می‌شد تا آمادگی مقابله با حملات احتمالی دشمن ایجاد شود.[7]
برای هر اسکورت از چند روز قبل، جلسه مشترکی با حضور همه عوامل دست‌اندرکار در نیروی دریایی، هوایی و هوانیروز تشکیل می‌شد.[8] در اسکورت کاروان‌ها، نیروی هوایی باید تا پهلوگیری کشتی‌ها، پوشش هوایی مناسبی ایجاد می‌کرد. دو فروند ناوچه موشک‌انداز، یک فروند ناوچه 65 تنی یا 85 تنی، یک فروند لنج برای انجام کارهای اطلاعاتی و دو فروند قایق تندرو متعلق به تکاوران دریایی به همراه بالگردهای هوادریا و یدکش آتش‌نشان اداره بندر حضور داشتند. تکاوران نیز برحسب ضرورت بر روی کشتی‌ها، توپ کار می‌گذاشتند تا خط آتش پدافندی برقرار شود. بدین ترتیب از جزیره لاوان، کشتی‌ها تا بندر امام یا بندر بوشهر اسکورت می‌شدند.[9] معمولاً مأموریت کاروان از آغاز حرکت که مبدأ آن جزیره لاوان یا حوالی جزیره کیش بود تا بندر امام و بوشهر بین 30 تا 36 ساعت به طول می‌انجامید. مأموریت اسکورت کاروان‌ها فقط به بندر امام ختم نمی‌شد بلکه پس از تخلیه یا احیاناً بارگیری مجدد، کشتی‌ها تا تنگه هرمز اسکورت می‌شدند.[10]
پس از آمادگی یگان‌های عملیاتی، یک روز قبل از حرکت، دوباره جلسه‌ای در پایگاه نیروی دریایی بوشهر که مسئولیت فرماندهی کل عملیات را داشت با شرکت همه فرماندهان تشکیل می‌شد و پس از هماهنگی و مشخص کردن وظایف هر یک از نیروها و تعیین ساعت حضور هر یک از واحدهای عملیاتی، حرکت کشتی‌ها آغاز می‌شد. معمولاً در این عملیات، ناوهای جنگی نیروی دریایی در مسیر کاروان کشتی‌ها به صورت اسکورت حرکت می‌کردند و هواپیماهای شکاری نیروی هوایی، پوشش هوایی منطقه را به عهده داشتند؛ وظیفه درگیری با بالگردهای سوپرفرلون عراقی نیز به هوانیروز واگذار شده بود.[11]
در شهریور ۱۳۶۰ اصلاحاتی در طرح عملیاتی اژدر ایجاد شد و طرح جدیدی با نام «اژدر -2» جایگزین گردید که بر اساس آن برای مقابله با بالگردهای سوپرفرلون دشمن از بالگردهای کبرا (هوانیروز) استفاده شد.[12]
با حمایت بیگانگان از عراق، به ویژه فرانسه، در تحویل تجهیزات مدرن نظامی از جمله هواپیماهای سوپراتاندارد، میراژ و بالگردهای سوپرفرلون مجهز به موشک هوا به سطح اگزوسه، دشمن به مرور توان بیشتری در تهدید کاروان‌ها به دست آورد.[13] برای مقابله با این موضوع، تغییراتی در تاکتیک اجرای عملیات اسکورت کاروان انجام گرفت و طرح عملیاتی «تمساح» تهیه شد. بر اساس این طرح، اسکورت کاروان شب انجام می‌شد تا یگان‌های هوایی دشمن در تاریکی شب امکان کمتری برای فعالیت داشته باشند.[14]
با ظاهر شدن حرکت کشتی‌ها در پهنه آب‌های منطقه دریایی شمال غربی خلیج فارس، نیروهای عراقی با هواپیماهای شکاری سوپراتاندارد، میراژ و بالگردهای موشک‌انداز سوپرفرلون به سوی کاروان کشتی‌ها پرواز می‌کردند و توسط رادار سربندر و بوشهر، به تیم پروازی هوانیروز که در شبه‌جزیره بویه سیف (خورموسی) آماده پرواز بودند، اطلاع داده می‌شد. در این مرحله یک فروند بالگرد سیکورسکی نیروی دریایی که به سامانه‌های ناوبری و رادارهای سطحی مجهز بود، به تیم پروازی[15] هوانیروز ملحق و به عنوان لیدر، تیم بالگردهای کبرا را به سوی هدف هدایت می‌کردند. خلبانان هوانیروز با بالگردهای دریایی عراق درگیر می‌شدند تا کاروان با خیالی آسوده به حرکت خود ادامه دهد. معمولاً در این جنگ‌وگریز بالگردهای عراقی از صحنه نبرد عقب‌نشینی می‌کردند و گاهی نیز صدمه می‌دیدند. با حضور بالگردهای هوانیروز در عملیات اژدر، هیچ شناوری از کاروان تجاری توسط بالگردهای عراقی مورد حمله قرار نگرفت، البته مأموریت هوانیروز منحصر به درگیری بالگردها نبود و در طول عملیات، تعدادی از سکوهای دیدبانی و پست‌های شنود که به صورت شناور و بعضاً نیز ثابت، توسط عراقی‌ها در نواحی شمال غربی خلیج فارس تأسیس شده بود با حمله بالگردهای هوانیروز منهدم شدند.[16]
در طول جنگ بیش از 150 اسکورت کاروان، یعنی تقریباً در هرماه به طور متوسط 2 مورد انجام گرفت که هرکدام یک عملیات دریایی محسوب می‌شود.[17]اسکورت هر کاروان، عملیات بزرگی بود، چرا که رساندن آذوقه خصوصاً گندم و مواد اولیه به کشور تنها در چنین شرایطی میسر می‌شد.[18]
در سال 1366 و با بالا گرفتن جنگ نفتکشها، اسکورت نفت‌کش‌های کویت توسط آمریکا آغاز شد. در یکی از این موارد و در ۳۱ مرداد ۱۳۶۶ نفت‌کش بریجتون تحت اسکورت آمریکا با مین برخورد کرد. آمریکا ادعا کرد این مین را ایران کار گذاشته است. به دنبال آن آمریکا رسماً وارد جنگ نفتکشها شد و در مهر 1366 به قایق‌های نظامی ایران حمله کرد.[19]
در دوران دفاع مقدس و در مجموع 10 هزار فروند کشتی تجاری و نفت‌کش به وسیله ناوهای نیروی دریایی ایران اسکورت شدند و 300 میلیون تن انواع کالا به وسیله این شناورها وارد کشور گردید. از این تعداد تنها 259 فروند کشتی مورد اصابت دشمن قرار گرفت[20] که 20 فروند از آنها صدمات جدی دیدند.[21]
[1]. شیرمحمد، محسن، بر فراز دریاها ـ نگاهی به تاریخ هوادریا و حماسه اسکادران‌های هواناو، بالگرد و بال ثابت در جنگ تحمیلی، تهران، دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نداجا،1400، ص 173.
[2]. همان، ص 174.
[3]. همان، ص 209.
[4]. علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج 1، تهران، مرزوبوم، 1391، ص 548 و 549.
[5]. معنوی رودسری، عبدالله، نگاهی به نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، تهران، ایران سبز،1397، ص 48 و 49.
[6]. همان، ص 49.
[7]. شیرمحمد، محسن، همان، ص 177.
[8]. سیاری، حبیب‌الله و مجید منصوری، تقویم تاریخ دفاع مقدس نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، حوادث و رویدادهای یکم تا سی‌ام بهمن 1360، ج 23، تهران، دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نیروی دریایی ارتش جمهوری، 1395، ص 73.
[9]. شیرمحمد، محسن، همان، ص 175.
[10]. برزگر، عبدالرحمن، کهنمویی (خاطرات ناخدایکم شریف فرزادی‌نیا)، تهران، دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، 1391، ص 47 و 48.
[11]. معنوی رودسری، عبدالله، همان، ص 49.
[12]. منصوری، مجید، تأمین خطوط مواصلاتی دریایی در هشت سال دفاع مقدس در یک نگاه، تهران، دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نداجا، 1396، ص 44.
[13]. همان، ص 42.
[14]. همان، ص 43.
[15]. معنوی رودسری، عبدالله، همان، ص 49.
[16]. همان، ص 50.
[17]. گروه اساتید معارف جنگ، معارف جنگ، تهران، انتشارات ایران سبز، 1393، ص 457.
[18]. همان، ص 175.
[19]. «همه چیز در مورد جنگ نفتکشها»، خارگ نیوز،20 مهر 1398،https://www.khargnews.ir.
[20]. معنوی رودسری، عبدالله، همان، ص 48 و 45.
[21]. همان، ص 48.
