تبادل اسرا
سجاد نادری‌پور
49 بازدید
در طول 8 سال دفاع مقدس، 40.214 نفر از نیروهای ایران به اسارت دشمن درآمدند و 68.245 نفر از نیروهای عراق نیز در ایران اسیر شدند.
اسیران دو طرف از سال 1360 تا 1382 در سه مقطع زمانی و در 140 مرحله تبادل شدند.
رزمندگان ایران که به اسارت دشمن درآمده بودند، در 78 مرحله از تاریخ 26 خرداد 1360 تا 26 اسفند 1382 به کشور بازگشتند. در طول این دوره، تعداد 574 نفر فوت شدند یا به شهادت رسیدند و تعداد 500 نفر پناهنده گردیدند.[1]
در همین مدت، تعدادی از 68.245 اسیر عراقی در ایران، طی 120 مرحله به کشورشان بازگشتند. 10.336 نفر از اسرای عراق نیز پناهنده شدند و به تابعیت جمهوری اسلامی ایران درآمدند. تعداد 1.214 نفر از آنها فوت شدند که اجساد آنان تحویل مقامات عراقی گردید.[2]
تبادل اسرای میان دو کشور ایران و عراق، در سه مرحله انجام گرفت. در دوره اول تبادل، تقریباً نیمی از اسرای ایرانی که توسط دولت عراق آزاد شدند، غیرنظامیانی بودند که در روزهای آغازین جنگ در روستاهای مرزی جنوب کشور به اسارت نیروهای متجاوز درآمده بودند، یا بعضی از آنها به‌وسیلۀ گروهک‌های مخالف جمهوری اسلامی ازجمله کومله و دموکرات در کردستان به گروگان گرفته شده و به عراقی‌ها فروخته شده بودند. در میان اسرای این دوره، 23 نفر از اسرا را زنان تشکیل می‌دادند که عموماً از زنان غیر نظامی مناطق مرزی و 5 نفر از آنها نیروهای امدادگر بودند. در میان اسرای این دوره همچنین تعدادی از مجروحان و معلولان آزاد شدند. این اسرا، تحت نظارت نمایندگان کمیتۀ بین‌المللی صلیب سرخ در فرودگاه‌های مهرآباد، آنکارا در ترکیه و لارناکا قبرس و مرز خسروی- منذریه تحویل مقامات ایرانی شدند.[3]
دوره دوم، با پذیرش قعطنامه 598 شورای امنیت سازمان ملل متحد از سوی جمهوری اسلامی ایران در 27 تیر 1367 و به تبع آن پذیرش قعطنامه توسط عراق در 15 مرداد 1367 و پایان یافتن جنگ آغاز شد. بعد از قبول قعطنامه و قبل از برقراری آتش‌بس یک هیئت سه‌نفره سازمان ملل متحد به مدت یازده‌روز در 2 مرداد تا 13 مرداد 1367، با هدف بررسی مسئله بازگشت و مبادله اسیران، از ایران و عراق دیدن کرد و در گزارش خود تأکید کرد که با حسن‌نیت طرفین و مشورت دبیرکل سازمان ملل متحد و راهنمایی کمیته بین‌المللی صلیب سرخ، طرفین می‌توانند روند بازگشت اسیران را شکل دهند. دبیرکل سازمان ملل متحد در شورای امنیت اعلام کرد ماده سوم این قطعنامه درخواست می‌کند اسیران جنگی پس از توقف مخاصمات فعال، بی‌درنگ آزاد و بازگشت داده شوند، ولی جریان بازگشت اسیران جنگی ایران و عراق، متناسب با پیش‌بینی قعطنامه انجام نگرفت و در مسیر مبهم و پیچیده‌ای که عمدتاً ناشی از ضعف مفاد قطعنامه و شرایط نه جنگ و نه صلح بود، قرار گرفت. به‌دنبال کارشکنی دولت عراق در اجرای این قطعنامه، مذاکرات صلح به بن‌بست رسید و آزادی و تبادل اسیران نیز تا مدتی به تعویق افتاد. در نهایت پس از مکاتبات صدام حسین و حجت‌الاسلام اکبر هاشمی رفسنجانی (رئیس جمهور)، طرفین در مرداد 1369، در مورد اجرای قعطنامه 598 و عقب‌نشینی به مرزهای شناخته‌شده بین‌المللی مندرج در عهدنامه مرزی و حسن همجواری سال 1975 الجزایر به توافق رسیدند و پس از این توافق، تبادل اسیران آغاز شد.[4]
در دوره دوم تبادل، اسرا در مرز خسروی- منذریه و فرودگاه مهرآباد تحویل مقامات ایران شدند. این تبادل در 42 مرحله صورت گرفت که اولین مرحله آن در 26 مرداد 1369، در مرز خسروی-منذریه به تعداد 1.272 نفر انجام شد و اسرا توسط نمایندگان صلیب سرخ تحویل مقامات ایرانی شدند.[5]
در دوره سوم تبادل که از سال 1382-1369 به طول انجامید، تعداد 639 نفر در 17 مرحله از سوی مقامات عراقی با نظارت نمایندگان صلیب سرخ، تحویل مقامات ایرانی گردیدند.
در پایان این مرحله از تبادل، در آذر 1382، پرونده اسرای زنده ایرانی و عراقی بسته شد و نمایندگان کمیتۀ بین‌المللی صلیب سرخ، مقامات عراق و مقامات جمهوری اسلامی ایران توافق کردند که هیچ اسیر زندۀ ایرانی و عراقی در دو کشور وجود ندارد.[6]
سرلشگر حسین لشگری (شهید)، خلبان نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، آخرین اسیری بود که در جریان تبادل اسرای ایران و عراق، وارد خاک کشور شد.[7]
جزئیات تبادل اسرای عراق از سال 1360 تا سال 1382 به قرار زیر است:
1- ١٣٦٠: 62 نفر در دو مرحله؛ محل تحویل: فرودگاه‌های لارناکا قبرس - مهرآباد تهران.
2- ١٣٦٢: 32 نفر در یک مرحله؛ محل تحویل: فرودگاه آنکارا ترکیه
3- ١٣٦٣: 99 نفر در دو مرحله؛ محل تحویل: فرودگاه‌های آنکارا ترکیه - مهرآباد تهران
4- ١٣٦٤: 294 نفر در چهار مرحله؛ محل تحویل: فرودگاه‌های آنکارا ترکیه - مهرآباد تهران
5- 1365: 76 نفر در یک مرحله؛ محل تحویل: فرودگاه مهرآباد تهران
6- 1366: 129 نفر در دو مرحله؛ محل تحویل: فرودگاه مهرآباد تهران
7- 1367: 485 نفر در هشت مرحله؛ محل تحویل: فرودگاه مهرآباد تهران
8- 1368: 165 نفر در سه مرحله؛ محل تحویل: فرودگاه مهرآباد تهران
9- 1369: 41.205 نفر در 58 مرحله: محل تحویل: فرودگاه مهرآباد تهران؛ مرز خسروی- منذریه
10- 1370: 421 نفر در یک مرحله؛ محل تحویل: مرز خسروی- منذریه
11- 1372: 103 نفر در دو مرحله؛ محل تحویل: مرز خسروی- منذریه
12- 1373: 1 نفر در یک مرحله؛ محل تحویل: مرز خسروی- منذریه
13- 1374: 100 نفر در یک مرحله؛ محل تحویل: مرز خسروی- منذریه
14- 1375: 871 نفر در دو مرحله؛ محل تحویل: مرز خسروی- منذریه
15- 1376: 542 نفر در دو مرحله؛ محل تحویل: مرز خسروی- منذریه
16- 1377: 6.248 نفر در یازده مرحله؛ محل تحویل: مرز خسروی- منذریه
17- 1378: 276 نفر در دو مرحله؛ محل تحویل: مرز خسروی- منذریه
18- 1379: 4.118 نفر در ده مرحله؛ محل تحویل: مرز خسروی- منذریه
19- 1380: 507 نفر در دو مرحله؛ محل تحویل: مرز خسروی- منذریه
20- 1381: 902 نفر در چهار مرحله؛ محل تحویل: مرز خسروی- منذریه
21- 1382: 59 نفر در یک مرحله؛ محل تحویل: مرز خسروی- منذریه
مطابق اسناد، صدام حسین در برخی از مقاطع جنگ، به دروغ خبر آزادی و تحویل برخی از اسیران ایرانی به صلیب سرخ را منتشر می‌کرد تا از این طریق خود را به عنوان چهره‌ای صلح‌طلب به جهان معرفی کند، درحالی‌که در واقعیت خبری از تحویل اسرا به مقامات ایران نبود.[8]
[1]. علاماتی، غلامرضا، «واکاوی و تحلیل چگونگی تبادل اسرای جنگ ایران و عراق (1367-1359)»، فصلنامه علمی مطالعات دفاع مقدس، دوره 7، ش 2، تابستان 1400، ص 235.
[2]. همان، ص 241.
[3]. همان، ص 236.
[4]. همان، ص 234 و235.
[5]. همان، ص 239-238.
[6]. همان، ص 241.
[7]. «اولین و آخرین اسیر ایران»، فارس نیوز، کد خبر14020503000738؛ «زندگی حسین و منیژه با صبوری و اصالت معنا پیدا کرد»، روزنامه جوان، 1401، سال بیست‌وچهارم، ش 6562، ص 2.
[8]. فصلنامه علمی مطالعات دفاع مقدس، ش 235، تابستان 1400، ص 244؛ خرمی، محمدعلی، جنگ ایران و عراق در اسناد سازمان ملل، ج 4، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1387، ص 230-229.
