زنجان (استان)
سجاد نادری‌پور
2 بازدید
استان زنجان در شمال غرب کشور، 2886 شهید در طول جنگ تحمیلی تقدیم انقلاب اسلامی کرده است.
استان زنجان که آن را فلات زنجان نیز می‌نامند، در ناحیه مرکزی شمال غربی ایران واقع شده است. این استان از شمال به استان‌های اردبیل و گیلان، از شرق به استان قزوین، از جنوب به استان همدان، از جنوب غربی و غرب به استان‌های کردستان و آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی محدود است و از جمله استان‌هایی است که با 7 استان کشور همسایه و همجوار است.[1]
زنجان از استان‌های سردسیر و کوهستانی شمال غرب کشور است، اما اکوسیستم‌های دشتی، بیابانی، تالابی و رودخانه‌ای، جنگلی، درختچه‌ای، کوهستانی مرتفع و تپه ماهوری نیز دارد؛ بیش از 70 درصد مناطق آن، آب‌وهوای نیمه‌خشک و سرد و 30 درصد مناطق، تنوع اقلیمی و آب‌وهوایی دارد.[2]
استان زنجان بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، 8 شهرستان، 16 بخش، 19 شهر، 46 دهستان و 927 آبادی دارای سکنه دارد. خدابنده، خرمدره، ابهر، طارم، ماهنشان، زنجان، ایجرود و سلطانیه شهرهای این استان هستند.[3] قزل‌اوزن، زنجانرود، ابهررود و شاهرود نیز، مهم‌ترین رودهای دائمی این استان هستند.[4] جمعیت کل استان بر اساس آخرین آمار نفوس و مسکن در سال 1395، 1.057.461 نفر است که از این تعداد 534.849 نفر مرد و 522.612 نفر زن هستند.[5]
زبان اهالی بومی استان، ترکیبی از زبان‌های ترکی، جغتایی، ترکی آذری و زبان فارسی است که کلمات زبان کردی نیز در آن دیده می‌شود.[6]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در پی فراخوان ستاد مرکزی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، سپاه پاسداران استان زنجان که در آن زمان قزوین نیز جزئی از آن بود، تشکیل شد. 17 خرداد همان سال، حکم فرمانده و شورای مرکزی سپاه استان صادر شد و نیروهای این نهاد تازه‌تأسیس در ساختمان دانش‌سرای شهر زنجان مستقر شدند.[7]
با آغاز ناآرامی‌های غرب کشور، اولین گروه از نیروهای سپاه استان به فرماندهی صادق رستمی، اواخر فروردین 1359 عازم بیجار شدند و در پاکسازی شهرهای مهاباد و بانه حضور داشتند.[8]
یک روز پس از آغاز جنگ تحمیلی، 40 نفر از نیروهای سپاه این استان، عازم خوزستان شدند و با استقرار در «دب حردان»، در عملیات‌های ایذایی جاده خرمشهر- اهواز شرکت کردند. اعزام نیروهای سپاه استان به مناطق جنگی به مرور انسجام یافت و در ادامه جنگ، به تشکیل یگان‌های رزمی و ایفای نقش در سلسله عملیات‌های ثامن‌الائمه (ع) تا بیت‌المقدس انجامید.[9]
با پایان عملیات بیت‌المقدس (3 خرداد 1361)، سپاه استان زنجان تحت امر سپاه منطقه 1 کشور قرار گرفت و همراه با نیروهای استان مرکزی و سمنان به تیپ 17 علی‌بن‌ابیطالب سپاه قم پیوست و بدنه اصلی گردان‌های ولی‌عصر (ع) و امام حسن (ع) این تیپ را تشکیل داد. نیروهای استان در طول این مدت، در عملیات‌های رمضان، محرم، والفجر مقدماتی، والفجر 3، والفجر 4 و خیبر حضور داشتند.[10]
با پایان عملیات خیبر (1362)، نیروهای سپاه زنجان – به جز نیروهای شهرستان قزوین - از تیپ 17 علی‌بن‌ابیطالب قم منفک شده و به لشکر 31 عاشورا (آذربایجان شرقی) پیوستند و در عملیات‌های بدر، والفجر 8، کربلای 4، کربلای 5، کربلای 8 و نصر 7 شرکت کردند.[11]
پس از پایان عملیات نصر 7 (15 مرداد 1366)، نیروهای سپاه استان از لشکر 31 عاشورا جدا شده و با تشکیل تیپ 36 انصار المهدی (عج)،[12] در عملیات‌های والفجر ۱۰ و مرصاد حضور داشتند.[13]
سپاه استان زنجان در طول جنگ تحمیلی، در پدافند مناطق دارخوین- سلمانیه، مریوان، سومار، سردشت، بانه، ربط، جزایر مجنون، پاسگاه زید، کارخانه نمک، ارتفاعات لری، جاده بصره- فاو، شلمچه، حلبچه، کوشک، بلکه- سورکوه و گرماب- دونیس- نیروا حضور داشت.[14]
تیپ 2 زرهی ارتش زنجان، دیگر یگان نظامی استان بود که در دوره‌های مختلف جنگ تحمیلی، حضور داشت. در سال 1358 و با شروع فعالیت‌های ضدانقلاب در غرب کشور، ابتدا یک تیم و سپس یک گروه رزمی از این تیپ به فرماندهی سرهنگ غلامرضا مخبری (شهید) به مهاباد اعزام شد. 5 اردیبهشت 1359، گردان‌های 114 پیاده مکانیزه، 251 تانک چیفتن، 254 تانک چیفتن و 355 توپخانه از تیپ 2 زرهی به منظور سرکوب ضدانقلاب، در محور بیجار- دیواندره- سقز به فرماندهی سرهنگ محمدکریم هوشیار مستقر شدند.[15]با شروع جنگ تحمیلی، در 25 مهر 1359، نیروهای تیپ 2 زرهی در منطقه عمومی سد دز در اندیمشک مستقر شدند. اولین عملیات نظامی نیروهای این تیپ در منطقه عملیاتی جنوب، 18 اسفند 1359 انجام شد و نیروهای ایران توانستند مانع پیشروی ارتش دشمن در محور رقابیه- میشداغ به طرف جاده شوش- اهواز شده و آنها را تا ارتفاعات تنگه رقابیه عقب برانند. عملیات‌های ثامن‌الائمه (5 مهر 1359)، طریق‌القدس (8 آذر 1360)، فتح‌المبین (2 فروردین 1361)، بیت‌المقدس (10 اردیبهشت 1361) و والفجر مقدماتی (3 بهمن 1361) از دیگر عملیات‌هایی بود که نیروهای ارتش از استان زنجان در آن شرکت داشتند.[16]
حضور در پدافند مناطق چزابه (1360 تا 1363)، پیچ‌انگیزه (1363 تا 1366) و مهران (1366 تا پایان جنگ) از دیگر حضور تیپ 2 زرهی زنجان در جنگ تحمیلی بود. در سال‌های پس از پایان جنگ تحمیلی، نیروهای این تیپ مأموریت‌های مختلفی از جمله انسداد نوار مرزی ایران و عراق در حد فاصل پاسگاه ژاله‌پناه (قصر شیرین؛ کرمانشاه) تا ابوقریب (دهلران؛ ایلام) و تقویت مرز ایران و عراق در محور عمومی فکه (دشت آزادگان؛ خوزستان) را انجام داده است.[17]
در کنار نیروهای نظامی استان، نیروهای جهاد سازندگی هم، در مناطق جنگی حضور داشتند. با شروع جنگ تحمیلی، نیروهای جهاد استان ابتدا در شهر دزفول و سپس در سقز مستقر شدند[18] و در عملیات‌های والفجر 4، کربلای 10، فتح‌المبین، بیت‌المقدس، والفجر مقدماتی، خیبر، والفجر 3، والفجر 5، قادر، بدر، والفجر 9، عاشورای 1، والفجر 8، کربلای 4، کربلای 5، بیت‌المقدس 2، کربلای 10، فتح، نصر 1، نصر 5، نصر 4، نصر 7، نصر 8، بیت‌المقدس 3 و بیت‌المقدس 6 به پشتیبانی مهندسی از نیروهای رزمی پرداختند. از مهم‌ترین فعالیت‌های جهاد سازندگی استان، می‌توان به ساخت جاده سیدالشهدا (ع) در جزایر مجنون و پل سیدالشهدا در عملیات کربلای 10 اشاره کرد.[19]
پشتیبانی از نیروهای حاضر در جبهه‌های جنگ در زمینه تغذیه، پوشاک و تجهیزات، توسط گروه‌های مردمی و به صورت افتخاری و با همکاری جهاد سازندگی، سپاه پاسدارن و ارتش صورت می‌گرفت و انبار سازمان آب شهر زنجان، اصلی‌ترین محل فعالیت این نیروها در استان زنجان بود.[20]
در طول سال‌های جنگ تحمیلی، استان زنجان مجموعاً 31 بار توسط رژیم بعث عراق هدف حملات هوایی و موشکی قرار گرفت که در نتیجه آن، 267 نفر به شهادت رسیدند.[21] از این میان، ۲ مدرسه راهنمایی دخترانه نواب صفوی و مدرسه راهنمایی پسرانه ۲۲ بهمن در مرکز استان زنجان در کوچه بینش خیابان سعدی شمالی در ساعت 12:40 دوم بهمن ۱۳۶۵، با ۲ فروند هواپیمای میگ عراقی مورد حمله هوایی قرار گرفت و چون این حملات بدون اعلام آژیر حمله هوایی و حتی شلیک پدافند هوایی شهر و کاملاً غیر منتظره رخ داد و ساعت حمله نیز همزمان با تعویض ۲ نوبت صبح و عصر مدارس بود، حیاط و کلاس‌های این مدرسه‌ها مملو از دانش‌آموز بود و 28 نفر به شهادت رسیدند. [22]
2.883 نفر از اهالی استان زنجان در جنگ تحمیلی به شهادت رسیده‌اند که از این میان، 2000 نفر از نیروهای سپاه پاسداران، بسیج و جهاد سازندگی، 800 نفر از نیروهای ارتش و بقیه از نیروهای انتظامی و مردم عادی هستند.[23]
با پایان جنگ تحمیلی، مأموریت‌های نظامی یگان‌های رزمی استان در داخل و خارج کشور ادامه یافت و 2 نفر از نیروهای نظامی استان در درگیری با گروه‌های تروریستی تکفیری در سوریه به شهادت رسیدند.[24]
به منظور بزرگداشت نقش مردم استان زنجان در دفاع مقدس، «باغ موزه دفاع مقدس» استان در مساحت 5 هکتار در منطقه گاوازنگ زنجان ساخته شده است.[25]
در مراسم شانزدهمین پاسداشت ادبیات جهاد و مقاومت در زنجان (29 مهر 1403)، از تقریظ رهبر انقلاب بر کتاب «پاییز آمد؛ خاطرات فخرالسادات موسوی همسر سردار شهید احمد یوسفی، فرمانده واحد مهندسی، رزمی سپاه ناحیه زنجان» از انتشارات سوره مهر رونمایی شد.[26]
[1] . فرهنگ اعلام شهدا - استان زنجان، تهران، نشر شاهد، 1392، ص 36.
[2]. همان، ص 39.
[3] . همان، ص 36؛ سایت جامع اطلاعات استانی، https://iran-stvc.ir/ostan-zanjan/?utm_source=chatgpt.com.
[4]. فرهنگ اعلام شهدا - استان زنجان، همان، ص 43 و44.
[5] . نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن - 1395، تهران، انتشارات دفتر ریاست، روابط عمومی و همکاری‌های بین‌الملل مرکز آمار ایران، 1397، ص 67.
[6]. فرهنگ اعلام شهدا - استان زنجان، همان، ص 40.
[7]. زارع‌زاده، نادر، اطلس لشکر 17 علی‌بن ابی‌طالب (ع) در دوران دفاع مقدس، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1399، ص 28.
[8]. همان، ص 29.
[9]. همان.
[10]. همان، ص 29، 40، 45، 101، 115، 131، 143، 155، 169.
[11]. معبودی، جلال، اطلس لشکر 31 عاشورا در دوران دفاع مقدس، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1398، ص 48، 142، 162، 178، 188، 200، 208.
[12]. همان، ص 213.
[13]. سایت خط‌‌شکن‌ها - حفظ و نشر آثار دفاع مقدس، https://khatshekanha.ir/%d9%85%d8%a7%d9%85%d9%88%d8%b1%db%8c
[14]. همان.
[15]. پایگاه اینترنتی نوید شاهد، https://navideshahed.com/fa/news/552345/%D9%86%D9%82%D8%B4-.
[16]. همان.
[17]. همان.
[18]. حیدری، مهدی، «پیدایش، شکل‌گیری و فعالیت‌های جهاد سازندگی در جنگ تحمیلی»، فصلنامه نگین ایران، سال سیزدهم، ش 51، زمستان 1393، ص 21.
[19] . زواره، علیرضا، «کارنامه عملیاتی مهندسی جنگ جهاد سازندگی در هشت سال دفاع مقدس»، فصلنامه نگین ایران، سال سیزدهم، ش 51، زمستان 1393، ص 43، 51، 57، 58، 59، 60، 61 ؛ دلگرم، محمد، «شرح فعالیت پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد در عملیات خیبر»، فصلنامه نگین ایران، سال سیزدهم، ش 51، زمستان 1393، ص 89 و 91.
[20]. سایت خط‌‌شکن‌ها ـ حفظ و نشر آثار دفاع مقدس، همان.
[21]. رشید، محسن، اطلس آماری جنگ شهرها - سالنمای جنگ شهرها در دوران دفاع مقدس/ 1359-1367، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس،1397، ص 172 و173.
[22]. خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، 3 بهمن 1402، کد خبر: 85363159.
[23]. فرهنگ اعلام شهدا - استان زنجان، ص 360.
[24]. روزنامه کیهان، «تشییع پیکر پاک 2 شهید مدافع حرم در زنجان»، پنج‌شنبه ۲۷ اسفند ۱۳۹۴، ش ۲۱۳۰۷، ص ۹.
[25]. روزنامه ایران، «ساخت پارک موزه دفاع مقدس زنجان از سال آینده»، دوشنبه ۱۶ اسفند ۱۳۸۹، ش ۴۷۴۱، ص ۲۳.
[26].دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، https://khl.ink/f/57971 https://farsi.khamenei.ir/news-content?id57971.
