عملیات‌ها

عملیات طریق‌القدس

زهراسادات ذوقی
4380 بازدید

سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و ارتش جمهوری اسلامی ایران عملیات طریق‌القدس را آذر 1360 در استان خوزستان با هدف آزادسازی شهر مرزی بستان اجرا کردند.

بعد از عملیات ثامن‌الائمه ‌علیه‌السلام (5 مهر 1360)[1] فرماندهان سپاه و ارتش جمهوری اسلامی ایران، برنامه بلندمدت و استراتژی جدیدی به منظور انهدام ماشین‌های جنگی بعثی عراق، آزادسازی مناطق اشغالی ایران و آمادگی نیروهای ایران برای انجام عملیات‌های مختلف، تحت عنوان طرح دوازده‌گانه «کربلا» تنظیم کردند. اجرای هر طرح، بستگی به خطوط پدافندی ایران بعد از هر عملیات و میزان آزاد شدن نیروهای ایرانی از آن خطوط داشت.[2] به همین سبب، سرهنگ علی صیاد شیرازی، فرمانده نیروی زمینی ارتش، از قرارگاه مقدم نیروی زمینی ارتش که در جنوب خوزستان قرار داشت، خواست تا طرح‌های خود را برای اجرای عملیات آفندی در منطقه خوزستان و آزادسازی مناطق اشغالی ارائه کنند. طبق پیشنهاد قرارگاه، اجرای عملیات در دو منطقه بستان و دزفول ارائه شد. برای بالا بردن توان رزمی ارتش، لازم بود از نیروهای مردمی و سپاه پاسداران نیز استفاده شود. سرهنگ حسین خرسندی، معاون هماهنگ‌کننده نیروی زمینی ارتش، پس از بررسی طرح عملیات از طرف فرمانده نیروی زمینی، طرح کلی‌ای به‌صورت تک در شمال کرخه (محور بستان) و تک همزمان در جنوب کرخه (جبهه دزفول) تدوین کرد.[3] به همین منظور، عملیات طریق‌القدس که اولین طرح از طرح‌های کربلا برای آزادسازی شهر مرزی بستان بود، به اجرا درآمد. برای رسیدن به این اهداف، دو تلاش اصلی و فرعی باید مد نظر قرار می‌گرفت. تلاش اصلی در دو محور با دو تیپ پیاده سپاه پاسداران و یک تیپ زرهی ارتش و یک گردان مکانیزه سپاه که از مناطق رملی غرب تپه‌های الله‌اکبر انجام می‌شد. سپس با پیشروی به سمت تنگه چزابه، نیروی بعثی را در این تنگه، منهدم می‌کرد. در تلاش پشتیبانی، یگان‌ها در سه محور با دو تیپ پیاده از سپاه و دو تیپ زرهی از ارتش به اجرای مانور از جنوب رودخانه کرخه تا شمال رودخانه نیسان، با هدف آزادسازی شهر بستان و غرب سوسنگرد پرداختند.[4] به منظور حفظ ارتباط و تبادل اطلاعات برای اجرای عملیات، جلسه‌های پیشنهادی و توجیهی مشترک بین فرماندهان سپاه و ارتش در قرارگاه کربلا 1 (ارتش)، پاسگاه‌های فرماندهی لشکر 16 زرهی یا تیپ 2 زرهی لشکر 92 (یگان‌های ارتش) برگزار می‌شد.[5]

عملیات‌های آفندی تیپ 2 لشکر 92 زرهی (26 آبان 1359)، لشکر 16 زرهی در منطقه کرخه کور (15 دی 1359)، خیبر (11 شهریور 1360) جزو عملیات‌های زمینه‌ساز طریق‌القدس بودند.[6]

اجرای طرح عملیات طریق‌القدس، از 15 مهر 1360 در دستور کار سپاه و ارتش قرار گرفت. طراحان عملیاتی سپاه برای پرهیز از مقابله رودررو با نیروهای بعثی و تضمین پیروزی در عملیات، طرح احداث جاده در منطقه شمالی (چزابه) را پیشنهاد کردند. احداث جاده از 16 آبان 1360 شروع شد و پس از بیست روز پایان یافت. این جاده هجده کیلومتر طول و هفت متر عرض داشت.[7] گروه بررسی‌کننده نیروی زمینی ارتش در نامه‌ای به علی صیاد شیرازی، با تحلیل تاکتیکی و برشماری نقاط ضعف و قوت، طرح عملیاتی تک به مواضع مستحکم نیروهای بعثی را با شکست یا تلفات برای نیروهای ایران پیش‌بینی کرد. در این بررسی، کارشناسان نیروی زمینی ارتش، اجرای عملیات نیروی سپاه در شمال منطقه عملیاتی (چزابه) را قوت اصلی عملیات می‌دانستند. اما عملیات را حتی در صورت پیروزی، بدون مزیت تاکتیکی برای نیروهای ایران اعلام کردند. دوم آذر، نامه‌ای سری از مدیریت کل ارتش عراق به یگان‌های عراقی ارسال شد که در آن به اجرای عملیات ایرانیان در جبهه بستان با هدف تصرف جاده تعاون، جاده بستان چزابه، که محور شمال و جنوب نیروهای عراقی را در داخل خاک ایران به هم متصل می‌کرد، ارائه شده بود. اما درباره احداث جاده و اجرای مانور مطلبی ذکر نشده بود. پنجم آذر، درمورد آخرین تغییرات مانور با توجه به پیشنهاد سپاه مبنی بر اجرای آن در منطقه چزابه توافق کلی شد.[8] ششم آذر، نامه‌ای مجدد از سوی تیپ 26 (عراق) ارسال شد که در خصوص اجرای عملیات نیروهای ایرانی، اهداف این عملیات و یگان‌های عمل‌کننده، اطلاعات دقیقی داده و برای سه روز به یگان‌های عراقی مستقر در منطقه، اعلام آماده‌باش شده بود. در این نامه به اجرای تک در جبهه چزابه اشاره‌ای نشده بود. این نامه‌ها نشان می‌داد که نیروهای عراقی با داشتن اطلاعات دقیق در جنوب منطقه عملیاتی، همچنان درباره اجرای عملیات در منطقه چزابه بی‌اطلاع هستند.

هفتم آذر، روز و ساعت عملیات اعلام شد. در همان روز، علی صیاد شیرازی و محسن رضایی، فرمانده کل سپاه، آخرین هماهنگی‌ها را انجام دادند و در نامه‌ای به یگان‌های عملیاتی توصیه‌های لازم را کردند. در نامه صیاد شیرازی مواردی از جمله اینکه فرماندهی یگان‌های هجومی بر عهده سپاه و مسئولیت پشتیبانی به عهده یگان‌های ارتش است، ذکر شده بود. فرماندهی سپاه نیز ابلاغ کرد که فرماندهی عملیات برعهده غلام‌علی رشید است.[9] در نهایت عملیات طریق‌القدس در 8 آذر 1360، ساعت 30 دقیقه بامداد با رمز یا حسین ‌علیه‌السلام به اجرا درآمد.[10]

تک اصلی عملیات در شمال کرخه، به‌خوبی و با سرعت بسیار انجام شد. نیروهای سپاه در زیر بارش باران، در شمال منطقه عملیاتی موفق شدند خاکریز عراق را درهم شکسته و وارد مواضع آن‌ها شوند. از سمت شرق و شمال بستان، نیروها به عمق منطقه نفوذ کردند. نیروهایی که از سمت شمال بستان پیشروی کردند، چندین بار مسیر را گم کرده ولی در نهایت توانستند مقر گردان‌های توپ‌خانه دشمن را تصرف کنند. در ساعت 3 بامداد یک گردان تانک از لشکر 16 زرهی روی جاده چزابه بستان مستقر شد و عقبه اصلی دشمن به سمت چزابه را مسدود کرد. به این ترتیب منطقه اشغال‌شده کرخه آزاد شد و تیپ 3 زرهی به پیشروی در عمق منطقه پرداخت. نیروهای تیپ امام حسین ‌علیه‌السلام سپاه به همراه یک گردان مکانیزه سپاه و یک گردان از تیپ 3 لشکر زرهی ارتش با عبور از زمین‌های منطقه رملی، خود را به تنگه چزابه رساندند و اهداف پیش‌بینی‌شده تحقق یافت. در محور دهلاویه در جنوب رودخانه کرخه، نیروها پس از حدود دو کیلومتر پیشروی، متوقف شدند. در محور سویدانی، از دیگر منطقه‌های عملیاتی جنوب رودخانه کرخه، نیروها توانستند به پل الوان برسند اما موفق به تصرف آن نشدند. با ادامه درگیری‌ها، ورود نیروها به منطقه موجب تراکم بیش از پیش نیروها در منطقه شد و کنترل عملیات برای فرماندهان مشکل و تلفاتی به نیروها وارد شد. همچنین تعدادی از نیروهای سپاه توسط عراقی‌ها به اسارت درآمدند. در مجموع، در محور جنوبی نیروها موفق به تأمین اهداف نشدند و عقب‌نشینی کردند.[11]

در همین روز، امام خمینی در پیامی پیروزی در این عملیات را تبریک گفتند و آن را فتح‌الفتوح خواندند.[12]

ساعت 6:30 صبح 9 آذر، نیروهای عراق تکی برای بازپس‌گیری مواضع ازدست‌رفته آغاز کردند که ناکام ماند. ادامه عملیات از ساعت 9 صبح آغاز شد. در جبهه شمال کرخه و غرب بستان، نیروها خود را به غرب بستان رساندند. در جنوب کرخه نیز نیروها به سمت بستان حرکت کردند. در نهایت بستان که 4 مهر 1359 به اشغال عراقی‌ها درآمده بود، پس از 412 روز، آزاد شد. همچنین حدود 250 کیلومتر از اراضی اشغالی ایران، آزاد شد.[13]

روز سوم، 10 آذر، وضعیت جبهه در شمال رودخانه کرخه تا حدی آرام بود اما تبادل آتش در چزابه و بستان همچنان ادامه داشت.[14] روز چهارم عراق علاوه بر تلاش برای بازپس‌گیری مناطق آزادشده، حمله هوایی به شهرها و مناطق مسکونی را شدیدتر کرد.[15]

پس از شش روز موفقیت نسبی، در 13 آذر با عقب‌نشینی ارتش بعثی عراق به جنوب رودخانه نیسان، عملیات با موفقیت کامل پایان یافت.[16]

نیروهای ایران در این عملیات، 2500 نفر از نیروهای بعثی را کشته و 534 نفر را به اسارت درآوردند. همچنین 207 دستگاه تانک و نفربر و 18 فروند هواپیمای آن‌ها را نیز منهدم کردند. نوزده توپ و 87 دستگاه بلدوزر، لودر و گِریدر به غنیمت گرفته شد.[17] در این عملیات، تعداد 799 نفر از نیروهای ایرانی به شهادت رسیدند که 674 نفر سپاهی و بسیجی و 125 نفر ارتشی بودند.[18]

پس از موفقیت ایران در عملیات طریق‌القدس و پیدایش موقعیت جدید برای ایران، بر نگرانی‌های عراق افزوده شد. نشریه واشنگتن پست در این مورد نوشت: «عراق مخفیانه پیشنهاد کرده است که نیروهای خود را از ایران خارج ساخته و غرامت مالی نیز بپردازد، به شرط آنکه ایران حاضر به اعطای امتیازاتی از جمله لغو درخواست خود جهت تشکیل هیئتی به منظور تعیین مسئول شروع جنگ باشد.»[19]

پس از عملیات طریق‌القدس، دشمن برای ادامه استقرار در مناطق اشغالی اقداماتی از جمله حمایت از نیروهای ضدانقلاب داخلی، تلاش برای ایجاد تأخیر در عملیات‌های بعدی نیروهای ایران و ارائه پیشنهاد صلح را انجام داد.[20]

یادمان عملیات طریق‌القدس در تنگه شهید علی‌مردانی (چزابه) محل بازدید کاروان‌های راهیان نور در منطقه است.[21]

[1]. رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چ سوم، 1392، ص46.

[2]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب شانزدهم: آزادسازی سرزمین‌های ایران گام دوم: بستان، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1394، ص705.

[3]. پورداراب، سعید، کریمی، نبی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ج 16: فتح بستان، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1389، ص154 و 155؛ بختیاری، مسعود، عملیات طریق‌القدس، تهران: سازمان حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس آجا با همکاری انتشارات صباح، 1379، ص48 و 49.

[4]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب شانزدهم، ص742.

[5]. پورداراب، سعید، کریمی، نبی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ج16، ص247 و 248.

[6]. بختیاری، مسعود، عملیات طریق‌القدس، ص42ـ37.

[7]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب شانزدهم، ص20.

[8]. همان، ص21 و 20.

[9]. همان، ص21.

[10]. همان، ص20؛ پورداراب، سعید، کریمی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ج16، ص169.

[11]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب شانزدهم، ص781ـ786.

[12]. پورداراب، سعید، کریمی، نبی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ج16، ص247 و 248.

[13]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب شانزدهم، ص803ـ801؛ نیری، حسین، قطعه‌ای از آسمان: بستان، تهران: سازمان هنری و ادبیات دفاع مقدس، 1393، ص60.

[14]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب شانزدهم، ص813 و 814.

[15]. همان، ص836ـ825.

[16]. همان، ص20؛ پورداراب، سعید، کریمی، نبی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ج16، ص169؛ رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، ص47.

[17]. پورداراب، سعید، کریمی، نبی، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ج16، ص438ـ436.

[18]. رزاق‌زاده، امیر، نبرد طریق‌القدس، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1391، ص818.

[19]. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق، ج1: خونین‌شهر تا خرمشهر، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چ نهم، 1387، ص80.

[20]. همان، ص80ـ78.

[21]. کتاب کار راوی3، مشهد: ستاره‌ها، 1395، ص73.