مکان‌ها

سوسنگرد

زهرا پنبه‌زاری
1483 بازدید

سوسنگرد

سوسنگرد یکی از شهرهای استان خوزستان است که در ابتدای جنگ تحمیلی عراق برضد ایران به اشغال ارتش صدام درآمد.

سوسنگرد یا شهر سوسن[1] مرکز شهرستان دشت آزادگان و مهم‌ترین شهر آن است. رودخانه کرخه از شمال آن می‌گذرد و شعبه‌ای از آن نیز از داخل شهر عبور کرده و در غرب و جنوب‌غربی سوسنگرد دو رود سابله و مالکیه از آن منشعب می‌شود.[2] این شهر تا سال 1314 «خفاجیه» نامیده می‌شد. ازین‌رو مردم عرب، سوسنگرد را همچنان به آن نام می‌شناسند.[3] اهالی سوسنگرد به زبان فارسی و عربی سخن می‌گویند و مذهبشان شیعه اثنی‌عشری است.

دهلاویه، هوفل، ساریه، آلبوعفری شمالی و جنوبی و ابوحمیظه از روستاهای مهم سوسنگرد هستند.[4]

وجود سه عامل جمعیت، زمین‌های کشاورزی و رودخانه کرخه و شعبات آن، از دلایل مهم پیشروی عراقی‌ها در این محور برای حمله به مرکز استان خوزستان به‌ شمار می‌رفت.[5] ازین‌رو، ارتش عراق در 31 شهریور 1359 با حمله به دشت آزادگان، حرکت خود را از دو محور چزابه و طلائیه آغاز کرد[6] و ششم مهر، در سوسنگرد متمرکز شد و آنجا را اشغال کرد.[7] هفتم مهر، حبیب شریفی، اولین فرمانده سپاه سوسنگرد، به همراه همسرش، خدیجه میرشکار، در جاده سوسنگرد ـ اهواز اسیر شدند.[8]

هشتم مهر 1359 پاسداران با پیام امام خمینی که «مگر جوانان اهواز مرده‌اند؟!»، دسته‌ای به استعداد 28 تن به فرماندهی علی غیوراصلی، مسئول آموزش سپاه پاسداران خوزستان، تشکیل دادند و شبانه به سمت عراقی‌ها حرکت کردند و نهم مهر سوسنگرد را از محاصره دشمن آزاد کردند.[9] در این عملیات که بعدها «غیوراصلی» نام گرفت، علی غیوراصلی به شهادت رسید.[10]

با وجود آزادسازی سوسنگرد، این شهر همچنان زیر آتش توپخانه دشمن قرار داشت؛[11] یک واحد از نیروهای عراق پس از اشغال بستان (19 مهر 1359) در 23 مهر 1359 از طریق کرخه‌کور به جاده حمیدیه ـ سوسنگرد رفته و آن را بستند، ولی با اجرای آتش شدید توپخانه ایران، عراقی‌ها به سمت هویزه عقب‌نشینی کردند.[12] چهار روز بعد، 27 مهر، نیروهای زرهی ارتش عراق به سمت جاده سوسنگرد ـ اهواز حمله کردند اما مجبور به عقب‌نشینی شدند و ساعاتی بعد از کنار رود کرخه به طرف سوسنگرد حرکت کرده و در فاصله 2 کیلومتری سوسنگرد مستقر شدند.[13]

در 15 آبان 1359 پیشروی نیروهای عراق از شرق و غرب به سمت سوسنگرد آغاز شد تا جایی که مردم در صدد تخلیه شهر برآمدند. در جریان یکی از حمله‌های عراق از طرف سابله در 19 آبان و مقاومت نیروهای ایرانی در جلوگیری از پیشروی عراق به سمت سابله، سوسنگرد زیر آتش توپخانه عراق قرار گرفت.[14]

فعالیت عراقی‌ها برای اشغال سوسنگرد از 22 آبان 1359 شدت یافت که با مقابله نیروهای ایرانی، پیشروی آن‌ها متوقف شد و عقب‌نشینی کردند.[15] نیروهای عراقی در 23 آبان،‌ از سمت غرب با اشغال دهلاویه به سمت سوسنگرد پیش آمده[16]‌ و در 24 آبان وارد سوسنگرد شدند.[17]

چند روز بعد، در جلسه‌ای با شرکت فرماندهان ارتش و سپاه و ستاد جنگ‌های نامنظم به فرماندهی مصطفی چمران، نماینده امام در شورای عالی دفاع ملی، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای که ایشان هم نماینده امام در شورای عالی دفاع ملی بودند، و استاندار خوزستان، طرح شکست محاصره سوسنگرد آماده شد.

در پی ناهماهنگی حضور نیروهای لشکر 92 زرهی اهواز برای آزادسازی سوسنگرد، آیت‌الله خامنه‌ای با پیگیری این موضوع از ابوالحسن بنی‌صدر، رئیس‌جمهور وقت و فرمانده کل قوا، قول مساعدت می‌گیرند. 2 روز بعد یعنی 25 آبان، با عملی نشدن وعده‌های قبلی و با پیگیری مجدد، لشکر 92 زرهی اهواز مأمور شکستن محاصره سوسنگرد می‌شود ولی این مأموریت هم در همان شب با دستور مستقیم بنی‌صدر لغو می‌شود. آیت‌الله خامنه‌ای با اطلاع از این موضوع، بر اساس تأکید امام خمینی برای آزادسازی سوسنگرد، دستور اجرای عملیات را به فرماندهی لشکر ابلاغ می‌کنند.[18]

بدین ترتیب، 26 آبان 1359 در ساعت 6:30 عملیات آزادسازی سوسنگرد آغاز شد و در ساعت 11 اولین دسته از تانک‌های عراقی به سمت جنوب گریختند.[19]

در پی شهادت مردم و پاسداران، حمله دشمن به بیمارستان و قتل‌عام بیماران، سپاه منطقه 8 خوزستان، روزهای 25 و 26 آبان را عزای عمومی اعلام کرد.[20] پس از این عقب‌نشینی عراقی‌ها، دشمن از تحرک بازنایستاد و در 2 آذر 1359 از جنوب به شمال پیشروی خود را به قصد تصرف جاده حمیدیه ـ سوسنگرد آغاز کرد که با مقاومت نیروهای سپاه مواجه شد.[21] 2 روز بعد، یعنی در چهارم آذر، عراق از سمت دیگر برای تصرف جاده حمیدیه ـ سوسنگرد پیشروی کرد که با شکست مواجه شد.[22]

عراقی‌ها تا اواخر آذر 1359 در جنوب جاده حمیدیه ـ سوسنگرد فعال بودند، ولی هرگز موفق به تأمین اهداف خود نشدند.[23] در 26 اسفند به‌منظور انهدام نیروهای عراقی در غرب سوسنگرد، یک گردان نیرو در عملیات امام مهدی‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف وارد عمل شدند و با آن‌ها مقابله کردند.[24]

از 31 اردیبهشت تا 5 خرداد 1360، عملیات امام علی‌علیه‌السلام که اولین عملیات مشترک ارتش و سپاه بود، در شمال کرخه و غرب سوسنگرد به اجرا درآمد. در این عملیات نیروهای ایرانی با پیشروی به سمت غرب، عراقی‌ها را به سه کیلومتری سوسنگرد عقب راندند.[25] این عملیات با هدف تأمین شهر سوسنگرد طرح‌ریزی و اجرا شد.[26]

در بامداد 8 آذر 1360 در غرب سوسنگرد، عملیات دیگری به نام طریق‌القدس روی داد. در این عملیات که اولین عملیات بیرون راندن دشمن تا نقطه مرزی تنگه چزابه است، بخش وسیعی از خاک ایران آزاد شد.[27]

دیگر عملیات‌هایی که در سوسنگرد انجام شد، عملیات شهید عبادت در 11/2/1360، عملیات شهید رستمی در 26/3/1360،[28] عملیات نصر در 11/6/1360 و عملیات شهید مدنی در 27/6/1360 بودند.[29]

در آذر 1365، بخش بزرگی از سوسنگرد در بمباران هوایی ویران شد. در این بمباران تقریباً 80 درصد ساختمان‌ها و تأسیسات شهری، آموزشی، اقتصادی و عمرانی نابود و هفتصد نفر از اهالی شهید و مجروح شدند و جمعیت زیادی نیز به دیگر شهرها مهاجرت کردند.[30]

بعد از این یورش، سوسنگرد با تلاش ساکنان و کمک مردم، در طول 2 سال بازسازی شد.[31] در گزارش فعالیت‌های ستاد بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده، درخصوص خسارت‌های سوسنگرد آمده بود: 80 واحد آن 20 تا 50 درصد خسارت دیده و 2245 واحد با 50 تا 100 درصد خسارت، توسط عراقی‌ها از بین رفت.[32]

در پی فرمان امام‌خمینی برای بازسازی مناطق جنگ‌زده و حرکت مردم، ستادی بدین‌ منظور تشکیل شد.[33] مردم استان‌های سراسر کشور نیز مسئولیت بازسازی قسمتی از مناطق جنگ‌زده را به عهده گرفتند که این اقدام، تحت تشکیلاتی به نام «ستادهای معین» شکل گرفت. ستاد معین استان مازندران، بازسازی شهر سوسنگرد را به عهده گرفت و به اتمام رساند.[34] در این برنامه، بازسازی قریب به دو هزار واحد مسکونی صورت گرفت که از طریق مردم مازندران و بدون کمک‌ دولت انجام شد.[35] ‌  

[1]. طرفی، حمید، دشت آزادگان در هشت سال دفاع مقدس، قم: نسیم حیات (با همکاری نشر صریر وابسته به بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس)، 1384، ص19.

[2]. ملکی (و دیگران)، غلام‌رضا، تبیین شکست محاصره سوسنگرد، تهران: دافوس، 1395، ص109.

[3]. طرفی، حمید، دشت آزادگان در هشت سال دفاع مقدس، ص20.

[4]. حبیبی، ابوالقاسم، اطلس راهنما، ج4: دشت آزادگان در جنگ، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس (مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی)، 1381، ص14.

[5]. اسلامی، سمیه، بازسازی سوسنگرد چیزی مثل جنگ، ساری: سرو سرخ، 1395، ص30.

[6]. حبیبی، ابوالقاسم، اطلس راهنما، ج4، ص36.

[7]. طرفی، حمید، دشت آزادگان در هشت سال دفاع مقدس، ص311.

[8]. علیزاده، ابوالقاسم، تا نیمه راه، مشهد: شمشاد، 1394، ص74 و 82؛ بابایی، گل‌علی، قطعه‌ای از آسمان: سوسنگرد، تهران: صاعقه، 1393، ص17.

[9]. اطلس راهنما، ج4، ص45 و 46.

[10]. همان، ص46.

[11]. همان، ص50.

[12]. انصاری، مهدی، یکتا، حسین، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهارم: هجوم سراسری، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس (مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی)، چ دوم، 1375، ص429.

[13]. همان، ص474.

[14]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب پنجم: هویزه، آخرین گام‌های اشغالگر، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس (مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی)، 1373، ص129 و 162.

[15]. همان‌، ص198.

[16]. همان، ص205.

[17]. همان، ص216.

[18]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب پنجم: هویزه، آخرین گام‌های اشغالگر، 1373، ص229 و 230؛ صحیفه امام، ج12، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، ص281و 282.

[19]. حبیبی، ابوالقاسم، اطلس راهنما 4، دشت آزادگان در جنگ، ص61.

[20]. قطعه‌ای از آسمان: سوسنگرد، ص58 و 59

[21]. اطلس راهنما، ج4، ص64.

[22]. همان، ص64 و 65.

[23]. همان، ص65.

[24]. همان، ص81

[25]. خامه‌یار، محمد، اولین‌های دفاع مقدس، قم: رهپویان، 1383، ص109 و 110.

[26]. دری، حسن، اطلس راهنما، ج5: کارنامه نبردهای زمینی، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس (مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی)، 1381، ص76.

[27]. خامه‌یار، محمد، اولین‌های دفاع مقدس، قم: رهپویان، 1383، ص113 و 114.

[28]. دری، حسن، اطلس راهنما، ج5: کارنامه نبردهای زمینی، ص70.

[29].همان، ص68.

[30]. طرفی، حمید، دشت آزادگان در هشت سال دفاع مقدس، ص21.

[31]. همان.

[32]. اسلامی، سمیه، بازسازی سوسنگرد چیزی مثل جنگ، ص53.

[33]. همان، ص56.

[34]. همان، ص58 و 60.

[35]. بی‌نام، سوسنگرد، شهر عاشقان شهادت، ستاد بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده استان مازندران، صنایع کلیشه و گراور، 1363.