سرباز
محسن شیرمحمد
268 بازدید
در هشت سال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران 5/3 میلیون سرباز و پاسدار وظیفه در نیروهای مسلح ایران خدمت کردند و از این تعداد 59.375 نفر به شهادت رسیدند.
نظام خدمت وظیفه یا سربازی اجباری از دورۀ ناپلئون در قرن هجدهم در جهان رایج شد. نیاز دولتها به نیروی مردمی رایگان در بخشهای نظامی، همزمان با شکلگیری ارتشهای مدرن، قانون سربازی اجباری را به وجود آورد.[1]
هم اکنون از میان 197 کشور جهان، 109 کشور سربازی را حذف و ارتش حرفهای دارند، 29 کشور سربازی کمتر از یک سال دارند، در 8 کشور از سربازان در امور نظامی مسلحانه استفاده نمیشود، 10 کشور سربازی انتخابی دارند و 15 کشور از ترکیب سربازان داوطلب و اجباری استفاده میکنند.[2]
تاریخچه سربازی اجباری در ایران به سال 1301 بازمیگردد که مسئله تأمین نیروی انسانی مورد نیاز برای ارتش مورد توجه قرار گرفت و در سال 1304 قانون نظاموظیفه اجباری به تصویب مجلس شورای ملی رسید[3] و باعث افزایش نفرات ارتش به 80 هزار نفر در سال 1309 شد.[4] این میزان در سال 1357 به 415 هزار نفر به همراه 300 هزار نفر ذخیره (سرباز احتیاط) رسید.[5]
بنا بر ماده 5 آییننامه انضباطی به کلیه اتباع ذکور دولت جمهوری اسلامی ایران که مکلف به انجام خدمت وظیفه عمومی برابر مقررات قانون میباشند، از بدو ورود به خدمت، سرباز میگویند.[6] طبق ماده 4 قانون نظاموظیفه عمومی، خدمت سربازی 30 سال است و مراحل آن برای کلیه مشمولین، شامل دوره ضرورت 2 سال، دوره احتیاط 8 سال و دوره ذخیره اول و دوم هر کدام 10 سال میباشد که در دوره ضرورت در صورتی که مشمولین مازاد بر نیاز باشند، ستاد کل نیروهای مسلح میتواند این مدت را تا 18 ماه تقلیل دهد. تاریخ شروع و پایان خدمت در مراحل احتیاط و ذخیره از تاریخ پایان خدمت دوره ضرورت محاسبه میشود و پس از خاتمه مدت هشتساله دوره احتیاط، دورههای ذخیره اول و دوم به ترتیب آغاز شده و خاتمه آن از سن 50 سالگی تجاوز نخواهد کرد، لیکن در مواقع ضرورت و بسیج همگانی ممکن است افراد مشمول این قانون تا سن 60 سالگی نیز احضار شوند.[7]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شورای انقلاب در 11 اسفند 1357 خدمت سربازی را از دوسال به یک سال کاهش داد[8] ولی در 21 تیر 1358 با تصویب شورای انقلاب مدت خدمت وظیفه به 18 ماه افزایش یافت.[9]
در 30 شهریور 1359 با دستور فرماندهی کل نیروهای مسلح، سربازان منقضی سال 1356 به خدمت فراخوانده شدند[10] و تعدادی از سربازان منقضی سالهای بین 1352 تا 1357 نیز وارد خدمت شدند. در مجموع تعداد 85 هزار نفر پس از گذراندن دو هفته آموزش نظامی بین یگانهای مختلف ارتش تقسیم و به دفاع از کشور پرداختند.[11]
در آبان 1361 برای برنامهریزی و استفاده از نیروهای احتیاط (سرباز)، سازمانی به نام ستاد موقت احتیاط قدس در ستاد نیروی زمینی ارتش تشکیل شد که در تیر 1362 به مدیریت موقت احتیاط قدس ارتقا یافت و سپس در اسفند 1362 به معاونت احتیاط نیروی زمینی ارتش تبدیل شد. خرداد 1363 نیروی هوایی، دریایی، ژاندارمری و شهربانی موظف شدند از سهمیه سربازان خود، بخشی را به نیروی زمینی اعزام کنند تا در گردانهای احتیاط موسوم به قدس سازماندهی شوند.[12]
با اضافه شدن مدت 6 ماه به خدمت دوره ضرورت به عنوان دوره احتیاط، مدت حضور سربازان در دوره احتیاط و ضرورت مجموعاً 24 ماه شد و با استفاده از این اقدام قانونی، فرصتی به وجود آمد تا افرادی که دوره خدمت ضرورت خود را در یگانهای پشت جبهه میگذراندند، دوره ششماهۀ احتیاط را به جبهه بروند و در گردانهای احتیاط قدس نزاجا سازماندهی شوند.[13] تعدادی از سربازان در برخی از گردانهای قدس، ماهها بعد از پایان دوره خدمت سربازی، همچنان به صورت داوطلب در آن یگانها حضور داشتند و به خدمت ادامه دادند.[14]
بیش از 80 درصد ساختار یگانهای ارتش، به ویژه نیروی زمینی را سربازان وظیفه تشکیل میدادند. در واقع نیروهای وظیفه نقش محوری و اساسی در اجرای مأموریتهای رزمی به خصوص در نیروی زمینی ارتش را در جنگ تحمیلی داشتند. در دفاع مقدس تعداد 2 میلیون و 500 هزار سرباز وظیفه وارد ارتش شدند و به طور متوسط 20 ماه در جبهههای جنگ حضور داشتند.[15]
تا سوم بهمن 1361، سهمیهای از سرباز نیز توسط ژاندارمری که مسئول نظاموظیفه کشور بود، به سپاه پاسداران داده میشد اما از این تاریخ به بعد سپاه پاسداران مسئولیت یافت خودش به صورت رسمی سرباز ثبتنام کند.[16] استفاده از سرباز توسط سپاه پاسداران در عملیات مختلف افزایش یافت که به عنوان نمونه در عملیات کربلای 5 در کنار 30 هزار پاسدار و 120 هزار بسیجی، 65 هزار سرباز (پاسداروظیفه) نیز حضور داشتند.[17]
با عملیات گسترده و پیوسته ارتش عراق در تیر 1367 به مواضع نیروهای ایران در جبهههای مختلف نیروهای مسلح ایران، ۱۷ هزار نفر از سربازان و درجهداران و افسران ارتش نیز اسیر شدند.[18]
در دوران هشت سال دفاع مقدس بیش از 5/3 میلیون سرباز به جبههها اعزام شدند.[19] در طول جنگ تحمیلی، تعداد 36965 نیروی وظیفه در ارتش، 5672 در ژاندارمری، کمیته انقلاب اسلامی و شهربانی؛ و 16738 در سپاه پاسداران به شهادت رسیدند[20] و تعدادی نیز جانباز شدند.[21]
بر تشکیل نهضت سوادآموزی، دورههای سوادآموزی برای نیروهای وظیفه (سربازان) نیز تشکیل شد[22] و با کمک گرفتن از افسران و درجهداران، برای از بین بردن بیسوادی در میان سربازان اقدام شد.[23] با پایان جنگ تحمیلی و از سال 1368، سوادآموزی در یگانهای نظامی و انتظامی ادامه یافت و از سال 1368 تا شهریور 1399 تعداد 546.071 نفر از سربازان موفق به گذراندن این دوره شدند.[24]
پس از پایان دفاع مقدس، موضوع نیروهای احتیاط (سرباز) و تشکیل گردانهای احتیاط در دستور کار نیروی زمینی ارتش قرار گرفت.[25] احضار نیروهای احتیاط و ذخیره (سرباز) با اهدافی چون تجدید یا تکمیل آموزشهای نظامی، تمرین و ارزیابی میزان آمادگی، تشکیل یگانهای احتیاط یا تجدید سازمان آنها با پیشنهاد ستاد فرماندهی کل قوا و هماهنگی با ارتش جمهوری اسلامی و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و تصویب فرماندهی کل قوا صورت میگیرد.[26]
[1]. ریاضی، وحید، «تحلیلی بر سرباز حرفهای در آیندۀ سازمان نظامی ایران»، فصلنامه علمی مطالعات دفاع مقدس، ش 24، زمستان 1399، ص 142.
[2]. همان، ص 143.
[3]. آریابخشایش، یحیی، «نظام اجباری»، فصلنامه مطالعات تاریخی، ش25، تابستان 1388، ص46 و 47.
[4]. هالیدی، فرد، دیکتاتوری و توسعه سرمایهداری در ایران، ترجمه فضلالله نیکآیین، تهران، امیرکبیر، 1358، ص 74.
[5]. درویشی، فرهاد و گروه نویسندگان، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق - ریشههای تهاجم، ج 1، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1378، ص 93.
[6]. رستمی، محمود، فرهنگ واژههای نظامی، تهران، ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران، چ دوم، 1386، ص 492.
[7]. ماهنامه صف، «قدرت پنهان»، ش 343، اردیبهشت 1388، ص 22.
[8]. درودیان، محمد، نقبی بر درسها و دستاوردهای جنگ، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1401، ص 280.
[9]. همان.
[10]. سازمان عقیدتی سیاسی ارتش، اطلاعیههای ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، ج 1، تهران، انتشارات سازمان عقیدتی سیاسی آجا، 1394، ص 20.
[11]. حسینی، سیدناصر، «سابقه نیروی احتیاط و ذخیره در ایران»، فصلنامه علوم و فنون نظامی، ش12، پاییز و زمستان 1387، ص 66؛
گروه نویسندگان، یگانهای جایگزین و احتیاط، ج2، تهران، هیئت معارف جنگ شهید سپهبد علی صیاد شیرازی، بی تا، ص 4.
[12]. صادقی گویا، نجاتعلی، چگونه می جنگیدیم - روایت و نکات مستند از فرمانده لشکر عملیاتی 48 خرمآباد در سال ششم جنگ تحمیلی، تهران، ایران سبز، 1394، ص 133.
[13]. حسینی، سیدناصر، همان، ص 67.
[14]. مرزبانی، علی اکبر، «نقش سربازان در دفاع مقدس»، خبرگزاری دفاع مقدس، 6 تیر 1402،
www.defapress.ir/fa/news/598870.
[15]. تقیانپور، عباس، سایههای نور، تهران، ایران سبز، 1393، ص 58.
[16]. علامیان، سعید، برای تاریخ میگویم (خاطرات محسن رفیقدوست:1368-1357)، ج 1، سوره مهر، 1392، ص 240.
[17]. زارعزاده، نادر، «سازمان رزم و شدت درگیری در عملیات کربلای 5»، فصلنامه نگین ایران، ش 47، زمستان 1392، ص 166.
[18]. علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج 2، تهران، مرز و بوم، 1391، ص455 و 456.
[19] . باشگاه خبرنگاران جوان، «شهادت ۶۰ هزار سرباز در دفاع مقدس/ اعزام ۳/۵ میلیون سرباز به جنگ تحمیلی»، 7 مهر 1401،
www.yjc.ir/fa/news/8248902.
[20]. خبرگزاری فارس، «ناگفتههای جنگ تحمیلی/ از تعداد شهدا تا استعداد قوا»، https://farsnews.ir/Provinces/163231
[21] . فاش نیوز، پایگاه تحلیلی خبری فرهنگ ایثار و شهادت، «آخرین آمار شهدای سرباز در دفاع مقدس»،
[22]. صالح، الهام، جهاد سوادآموزی، مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری، www.22bahman.ir/show.php?page=post&id=18938.
[23].فرخی، عباس، خط تماس گردان 174، تهران، انتشارات دانشگاه افسری امام علی (ع)، 1396، ص 134 و 135.
[24]. خبرگزاری پانا، «آموزش سربازان بیسواد و کمسواد در مراکز نظامی و انتظامی»، www.pana.ir/news/1122795.
[25] . روزنامه دنیای اقتصاد، «تشکیل گردانهای احتیاط خدمت نظاموظیفه در تهران، کرمانشاه و اهواز»،
https://donya-e-eqtesad.com/%D -64/625844-.
[26] . ماهنامه صف، همان، ص 22.
